45+ BUSINESS IDEAS IN MARATHI | SMALL BUSINESS IDEAS IN MARATHI

लहान व्यवसाय कल्पना |SMALL

Contents

BUSINESS IDEAS IN MARATHI

नमस्कार मित्रानु आज आम्ही पाहणार आहोत 28 business ideas in Marathi आणि small business हे आर्टिकल अशा युवकांना आहे. जे नविन business करणार आहेत.

आणि करावं तर कोणता business काय करावं ( बिझनेस आयडिया ) हे सुचत नाही आहे आणि अशा युवकान साठी जे बिझनेस साठी नवीन कल्पना शोधत आहेत.

आज आम्ही 45 बिझनेस कल्पना पहणार आहोत पाहाल तर बिझनेस ideas लहान आहेत आपण आपल्या मनापासून केलात तर नकी फायदेशरच ठरतील.

कदाचित तुम्हाला माहिती नसेल की आपल्या देशात एक चाह चे दुकान आहे त्याला cafe coffee day असे बोले जात जी सीसीडी जगातील सर्वात मोठी चाहच कॅफे आहे ज्याची एका दिवसाची कमाई कित्येक मोठ्या बिझनेस फेक्ष्या जास्त आहे.

( Nagpur, under maharashtra city, laghu udyog information in marathi, marathi udyog mahithi, kolhapur, Nashi,  laghu udyog ideas in marathi, laghu udyog ideas, Mumbai, kutir udyog, nashik, laghu udyog list in marathi language, vyavsay kalpana. )

 

Small business Ideas In Marathi
Business Ideas In Marathi,

 

#1. इंटिरियर डेकोएटर बिझिनेस आयडिया Interior Design Business Idea Marathi

इंटिरियर डिझायनरचा व्यवसाय ( Interior Design Business ) सुरू करणे ही एक चांगली व्यवसाय कल्पना आहे, हा व्यवसाय एक प्रकारचा सेवा प्रदान करणारा व्यवसाय आहे ज्यासाठी कोणत्याही गुंतवणूकीची आवश्यकता नाही,

परंतु यासाठी आपल्याला विशेष ज्ञान आणि क्रिएटिविटी आवश्यक आहे जेणेकरून आपण काहीतरी नवीन तयार करू शकाल. ( बिझनेस आयडिया ) ते करू आणि नफा कमवू शकतात.

Also check this website – Merapid

Related Article

ग्रामीण भागातील व्यवसाय संधी | खेडेगावातील व्यवसाय village business ideas in Marathi

#2. ऑनलाइन व्यवसाय कल्पना online small business ideaa Marathi

आज, ऑनलाइन व्यवसाय हा एक छोटा आणि खूप उच्च संभाव्य व्यवसाय आहे.

यातून खूप चांगला नफा मिळवता येतो. ऑनलाईन व्यवसाय सुरू करणे म्हणजे कठोर परिश्रम केल्याशिवाय पैसे मिळवणे हा एक उत्तम मार्ग आहे जो आपण कोणत्याही गुंतवणूकीशिवाय प्रारंभ करू शकता.

आपल्याला फक्त काही तांत्रिक कौशल्ये आणि विश्वसनीय इंटरनेट कनेक्शन आवश्यक आहे.

  1. ऑनलाइन शॉप Online Shop,
  2. ऑफर ग्राफ़िक्स सर्विस Offer Graphics Services
  3. ऑनलाइन टीचिंग Online Teaching,
  4. फ्रीलांसर Freelance,
  5. कार आणि मोटारसायकली ऑनलाईन विक्री करा Sell Car and Bike Online,
  6. यूट्यूब चैनल You Tube Channel,
  7. ट्रेडिंग Buy and Sell शेयर
  8. एफिलिएट मार्केटिंग Affiliate Marketing,
  9. ऑनलाइन Data Entry Job ची माहिती
  10. वेबसाइट डिजाईन कंपनी Website Design Company,
  11. बिज़नस प्रमोशन – एस.इ.ओ. Business Promtion –SEO,
  12. वेबिनार Webinar होस्ट
  13. पेड ऑनलाइन सर्वे सारख पैसे मिळवा Make Money Online with Paid Online Surveys,
  14. जुन्या वस्तूंची विक्री करा Selling Old Goods Online ,
  15. ऑनलाइन लिखने के काम से पैसे कमाना Make Money Online By Writing,
  16. विक्री वेबसाइट Start Small Shopping Portal Sell eBooks.
  1. ऑनलाइन फोटो विकून पैसे मिळवा Make Money by Selling Online Photo,
  2. विडियो एडिटिंग सेवा Online Video Editing Service,
  3. भेटवस्तू विक्री करत करणे Selling Gift Items Online.
  4. ऑनलाइन कलाकृती विक्री Selling Artworks Online ,
  1. ऑनलाइन टेक्निकल ट्रेनर Online Technical Trainer ,
  2. मोटिवेशनल स्पीकर Motivational Speaker
  3.  ऑनलाइन हस्तनिर्मित शिल्प विक्रेता Online Handmade Craft Seller ,
  1. ई-कॉमर्स वेबसाइट E-commerce Website,
  2. अ‍ॅप ऑनलाइन बनविणे स्टोअर App Making Store Online,
  3. ऑनलाइन ब्लॉगर व्हा Online Bloggers.
यह लेख भी देखो
39 Online business ideas in hindi | ऑनलाइन व्यापार ideas हिंदी में!

#3. टिफिन सर्व्हिस बिझिनेस आयडिया टिफिन सेंटर बिझिनेस आयडिया Tiffin Service Business Idea

आपल्याला स्वयंपाक करण्याची आवड असल्यास, हा व्यवसाय आपल्यासाठी फायदेशीर ठरू शकतो.

हा व्यवसाय लहान आणि मोठ्या दोन्ही स्तरावर केला जाऊ शकतो आज बहुतेक लोक रोजच्या जेवणात घरगुती जेवण पसंत करतात.

यामुळे हा व्यवसाय खूप ट्रेंड आहे आणि टिफिन सर्व्हिस किंवा टिफिन सेंटरची बाजारपेठ दिवसेंदिवस हे वाढत आहे ज्यामुळे नफा मिळवण्याच्या संधी वाढत आहे,

Related Article

Small Business Ideas In Marathi For Ladies (महिलांनसाठी / Housewife)

#4. ड्रॉपशीपिंग व्यवसाय Drop Shipping Business Idea

ड्रॉप शिपिंग हा एक व्यवसाय आहे जो आपण घरी बसून सहजपणे करू शकता.

या व्यवसायात आपल्याला आपल्याकडे वितरकाशी संपर्क साधावा लागेल जो आपल्याकडून ऑर्डर घेते आणि ग्राहकांना माल पाठवते.

हा व्यवसाय सुरू करण्यासाठी कोणत्याही गुंतवणूकीची आवश्यकता नाही. ड्रॉप शिपिंग व्यवसायात नफा होण्याची अपार संभावना आहे.

Business ideas categories {hindi)
Travel Business Ideas for travel lover ( hindi ) ट्रॅव्हलिंग business आयडिया
43 Automobile Business ideas ( Hindi ) वाहन व्यवसाय
Financial business ideas | वित्तीय व्यापार कारोबार ( Hindi )
Computer Business ideas | कंप्यूटर व्यापार आयडिय
Tips of Start a new business | एक नया व्यवसाय शुरू करने के नियम ( Hindi )
20 Health related business ideas | स्वास्थ्य संबंधी व्यावसाय ( Hindi )
Eco Business ideas in hindi | ईको-फ्रेंडली बिज़नेस आइडियाज
Education business ideas in Hindi | शिक्षा व्यवसाय के अवसरों को पढ़
Construction Business Ideas In Hindi | बिल्डर व्यवसाय
हॉटेल व्यवसाय माहिती
Food business ideas in hindi | अन्न संबंधित व्यवसाय

 

#5. पर्सनल ट्यूटर बिज़नेस आईडिया (Tutoring Business Idea in Marathi)

ट्यूटोरिंग बिझिनेस आयडिया जर तुम्हाला अध्यापनाची आवड असेल तर हा व्यवसाय तुमच्यासाठी फायदेशीर ठरू शकतो.

कारण तो एक व्यापार आहे जो कोणत्याही गुंतवणूकीशिवाय सुरु केला जाऊ शकतो.

या व्यवसायाचा सर्वात चांगला भाग असा आहे की तो कधीही मंदीच्या स्थितीत येत नाही, हा एक सर्वांगीण चालणारा व्यवसाय आहे आणि आपला अनुभव जसजसा वाढत जाईल तसतसा आपला व्यवसाय वाढत जाईल याची खात्री आहे आणि आपण कोचिंग सेंटर देखील उघडू शकता.

 

#6. प्रॉपर्टी डीलर बिझिनेस आयडिया Property Dealer Business Idea In Marathi

कमाईच्या बाबतीत, प्रॉपर्टी डीलर किंवा रिअल इस्टेट व्यवसाय हा एक व्यवसाय आहे ज्यात कोणतीही व्यक्ती अल्प कालावधीत अधिक नफा मिळवून श्रीमंत होऊ शकते .

आणि या व्यवसायात गुंतवणूकीसाठी पैशांची आवश्यकता नसते.

आपण कोणत्याही गुंतवणूकीशिवाय स्वत: चा रिअल इस्टेट व्यवसाय सुरू करू शकता.

परंतु यासाठी आपल्याला काही मालमत्ता खरेदीदार आणि विक्रेत्यांशी संपर्क साधला पाहिजे.

आजच्या काळात जर एखाद्यालाही घर भाड्याने घ्यायचे असेल तर त्याला मध्यस्थ म्हणून रिअल इस्टेट एजंटची आवश्यकता आहे आणि आपण त्यात पैसे देखील कमवू शकता.

 

#7. बेबी सिटिंग का व्यवसाय Babysitting Business Ideas

आजकाल प्रत्येक घरात आई व वडील दोघेही बाहेर जाऊन कामावर जातात म्हणून मुलांची काळजी घेण्यास आणि त्यांचे संरक्षण करण्यासाठी कोणीतरी असावे.

अशा परिस्थितीत, डे केअर व्यवसायाच्या कल्पनांचा व्यवसाय आपल्यासाठी कमावण्याचा एक चांगला पर्याय असू शकतो.

यासाठी आपल्याला कोणत्याही गुंतवणूकीची आवश्यकता नाही, आपण ते ( बिझनेस आयडिया ) आपल्या घरापासून सुरू करू शकता किंवा बाहेर देखील जाऊ शकता.

आपणास मुलांमध्ये रहाण्याची इच्छा असल्यास आणि आपण त्या हाताळू शकता, तर हा व्यवसाय आपल्यासाठी सर्वोत्तम आहे.

 

#8. योग बिजनेस आइडिया Yoga Business Ideas

आपण योगामध्ये करिअर निवडण्याचा विचार करत असाल तर चांगली कल्पना आहे.

लोकांच्या तंदुरुस्त राहण्याच्या योगामुळे योगातील करिअरची नवी दिशा उघडली आहे.

यामुळेच लोक योग वर्ग उघडत आहेत. योग केवळ आपला मानसिक संतुलनच बरोबर ठेवत नाही तर व्यायाम आणि ध्यान तसेच शारीरिक आरोग्यासह देखील आपल्या शरीरास तंदुरुस्त ठेवतो.

आपण दररोज आपल्या आसपासच्या लोकांना 30 मिनिटांचे पेड योग वर्ग देऊ शकता.

यात आपण दरमहा व्यक्तीसाठी सुमारे 300-500 रुपयांपर्यंत शुल्क आकारू शकता. जर आपल्या वर्गात 10 लोक देखील आले तर आपण संपूर्ण महिन्यानुसार केवळ 15 तासात सुमारे 5 हजार रुपये कमवू शकता.

आपण स्वत: च्या अनुसार फी ठेवू शकता. आपण बागांमध्ये किंवा आपल्या घरी योगाचे वर्ग सुरू करुन चांगले उत्पन्न मिळवू शकता.

#9. सिक्योरिटी एजेंसी बिजनेस Security Agency Business Idea in Marathi

आजच्या काळात, सुरक्षा कंपनी किंवा सुरक्षा एजन्सी उघडणे ही उत्पन्नाचा चांगला स्रोत असू शकते.

लोक त्यांच्या सुरक्षा, कुटुंब आणि कंपनी इत्यादींच्या सुरक्षेकडे खूप लक्ष देतात आणि त्यासाठी पैसे खर्च करण्यासही तयार असतात.

आपण हा व्यवसाय सुरू करू इच्छित असल्यास, यासाठी आपल्याला काही लोकांना व्यवस्थापित करावे लागेल आणि त्यांना सुरक्षिततेच्या ठिकाणी पाठवावे लागेल आणि याद्वारे आपण बरेच नफा कमवू शकता.

 

#10. एलईडी लाइट बिझिनेस Led Bulb Business Idea

एलईडीचे पूर्ण नाव हलके उत्सर्जक डायोड आहे. त्यांच्या वापरामुळे, चांगली वीज बचत आहे, म्हणूनच एलईडीची मोठ्या प्रमाणात जाहिरात केली जात आहे.

एलईडीचा वापर वाढविण्यासाठी अनेक योजना सुरू केल्या आहेत ज्यामुळे देशातील एलईडी व्यवसायाची शक्यता वाढत आहे.

एलईडीचा व्यवसाय अगदी थोड्या पैशांनी सहज सुरू करता येतो. अशा प्रकारच्या व्यवसायासाठी किमान दीड ते दोन लाख रुपयांची आवश्यकता असते.

जरी एखादी दुकान चालवल्यास दरमहा २०,००० ते ,3,00,000 चा नफा मिळू शकतो आणि तो यावर अवलंबून असतो.

आपल्याला कोणत्या स्तरावर (लहान किंवा मोठे) व्यवसाय सुरू करायचा आहे. या व्यवसायात नफ्यासाठी भरपूर शक्यता आहे.

#11. अगरबत्ती मेकिंग बिजनेस Agarbatti Business Idea Marathi

अगरबत्ती व्यवसाय हा एक लघु उद्योग आहे जो अत्यंत कमी खर्चाचा व्यवसाय आहे आणि आजकाल हा ट्रेंड देखील आहे.

लोक या व्यवसायातून चांगले पैसे कमवत आहेत. अगरबत्तीची मागणी वर्षभर बाजारात असते आणि उत्सवांच्या वेळी त्याची मागणी देखील बर्‍यापैकी वाढते.

अगरबत्ती लहान किंवा मोठी दोन्ही बाजूने व्यवहार केला जाऊ शकतो.

हा व्यवसाय सुरू करण्यासाठी तुम्हाला सुमारे 1000 चौरस फूट जागेची आवश्यकता आहे.

आणि जर तुम्हाला 1 किलोमध्ये 10 रुपये नफा मिळत असेल तर तुम्ही एका महिन्यात 90 हजार रुपयांपर्यंत कमाई करू शकता.

 

#12. दागिने बनवणे व्यवसाय कल्पना Jewelry Business Ideas

आजच्या काळात ज्वेलरी कोणाला आवडत नाही, तर आपण आपल्या ज्वेलरी डिझाइनचे काम थोड्या गुंतवणूकीने सुरू करू शकता. फॅशनच्या या युगात, बाजारात विविध प्रकारच्या स्टाईलिश दागदागिने आणि दागदागिने नवीनतम डिझाइन कलेक्शनने भरलेले आहे. दागिन्यांची वाढती मागणीमुळे हा व्यवसाय अत्यधिक फायदेशीर ठरू शकतो. आपल्याला दागदागिने डिझाइन करण्याची आवड असल्यास आणि नेहमी काहीतरी नवीन आणि अनन्य करावे तर हा व्यवसाय आपल्यासाठी एक चांगला पर्याय असू शकतो, तसेच आपण हाताने तयार केलेले दागिने किंवा हाताने बनविलेले दागिने बनविण्याचा व्यवसाय देखील सुरू करू शकता.

 

#13. फळांचा रस व्यवसाय Juice Shop Business Idea Marathi

आजच्या काळात लोक आपल्या आरोग्याबद्दल खूप जागरूक आहेत आणि रस पिणे आरोग्यासाठी खूप फायदेशीर आहे आणि वर्षभर चालणारा हा व्यवसाय आहे. लोकांना जूसच्या दुकानात आकर्षित करण्यासाठी आपल्याकडे वेगवेगळ्या प्रकारचे रस असू शकतात.

ताज्या रसाच्या वाढत्या मागणीमुळे हा व्यवसाय करणे फायदेशीर सौदा ठरू शकते आणि ज्यूस शॉप सुरू करण्यासाठी सुमारे 40,000 ते 50,000 खर्च होऊ शकतात आणि त्याचा नफा विलीन करणे 50% पेक्षा जास्त आहे.

 

#14. टूर मार्गदर्शक व्यवसाय Tour Guide Business Ideas

आपणास नवीन लोक भेटणे, एखाद्या नवीन जागेवर जाणे आणि आपण अशा ठिकाणी रहायला आवडत असेल जेथे बरेच पर्यटक भेट देण्यासाठी येतात तर हा व्यवसाय आपल्यासाठी योग्य ठरू शकेल.

फेरफटका मार्गदर्शक व्यवसाय करण्यासाठी, आपल्याकडे चांगले संप्रेषण कौशल्य आणि आपल्या क्षेत्राचे आणि स्थानाचे विशेष आणि संपूर्ण ज्ञान असावे. या व्यवसायाची खास गोष्ट अशी आहे की ती गुंतवणूकीशिवाय सुरू केली जाऊ शकते.

#15. फॉर्म भरणे व्यवसाय Online Form Filling Business Idea Marathi

फॉर्म भरण्याचा व्यवसाय सुरू करण्यासाठी आपल्याला फक्त संगणक, प्रिंटर आणि दुकान आवश्यक आहे, आपल्याकडे आपल्याकडे जास्तीची जागा असेल तर आपण ते घरापासून देखील सुरू करू शकता.

आपल्याला या व्यवसायात जास्त गुंतवणूक करण्याची आवश्यकता नाही आणि आपण सहजपणे दिवसाला सुमारे हजार रुपये कमवू शकता कारण आजकाल बहुतेक नोकरीचे फॉर्म ऑनलाईन भरले जातात. एक फॉर्म भरण्यास सुमारे 5 ते 15 मिनिटे लागतात. त्यानुसार आपण फॉर्म शुल्क ठरवू शकता आता हे काम फार चांगले चालले आहे.

#16. खेळण्यांचे व्यवसाय. Toy Business Ideas

खेळण्यांचा व्यवसाय कमी पैशात सहज सुरू केला जाऊ शकतो आणि बराच नफा मिळवू शकतो कारण बाजारात त्याची मागणी नेहमीच असते. योग्य ठिकाणी फुलांच्या दुकानातील स्थान व्यवसाय यशस्वी करण्यात महत्त्वपूर्ण भूमिका बजावते.

यामध्ये तुम्ही मुलांना वेगवेगळ्या प्रकारचे खेळणी द्या, जसे की अ‍ॅक्शन टॉय, सॉफ्ट टॉयज, साऊंड टॉय इत्यादी आणि जुन्या आणि नवीन दोन्ही प्रकारच्या खेळणी त्यामुळे मुले त्याकडे आकर्षित होतील.

#17. लहान फास्ट फूड बिझिनेस Fast Food Business Idea

आज, फास्ट फूड लोकांमध्ये विशेषतः तरुण व मुलांमध्ये खूप लोकप्रिय आहे. भारतात फास्ट फूडच्या वाढत्या व्यवसायामुळे हा व्यवसाय खूप फायदेशीर ठरू शकतो. आपले स्वतःचे फास्ट फूड रेस्टॉरंट उघडणे किंवा स्टॉल स्थापित करणे ही चांगली कल्पना आहे.

जे लोक फास्ट फूड बनविण्यात तज्ञ आहेत ते हा व्यवसाय सुरू करू शकतात आणि जर आपल्याला फास्ट फूड कसा बनवायचा माहित नसेल तर आपण त्यासाठी एखाद्यास भाड्याने घेऊ शकता.

फास्ट फूड शॉप उघडण्यासाठी आपल्याला जास्त खर्चाची आवश्यकता नाही, परंतु होय आपण हा व्यवसाय कोणत्या स्तरापासून सुरू करता यावर अवलंबून आहे. आपल्याकडे खरेदी करण्यासाठी आपले स्वतःचे स्थान असल्यास आपली किंमत कमी होईल.

 

#18. मॅरेज ब्यूरो बिझनेस Matrimonial Business Ideas

हा व्यवसाय मध्ये भूमिका बजावते आणि लग्नासाठी जोडीदार शोधते. मॅरेज ब्यूरोकडे मुला-मुलींचा संपूर्ण डेटा असतो, ज्यामुळे त्यांना भागीदार निवडणे सोपे होते मॅरेज ब्युरोस या कामासाठी कमिशन घेतात.

मॅरेज ब्युरोचा व्यवसाय सुरू करणे खूप सोपे आहे, आपण आपल्या घरातून किंवा बाजारात कार्यालय उघडून याची सुरूवात करू शकता.

या व्यवसायात आणखी सुधारणा करण्यासाठी आपण एक ऑनलाइन वेबसाइट तयार करू शकता कारण आजकाल इंटरनेटद्वारे बरेच पैसे कमविल्या जाऊ शकतात. ऑनलाइन काम सुरू करण्याचे दोन फायदे आहेत, प्रथम आपल्याला जास्त गुंतवणूक करावी लागणार नाही आणि द्वितीय आपल्या व्यवसायाची पोहोच मोठ्या प्रमाणात वाढेल, ज्यामुळे नफा वाढेल.

 

#19. ब्युटी पर्लर बिझिनेस ब्यूटी पार्लर बिझिनेस आयडिया

ब्यूटी पार्लर व्यवसाय आज एक अतिशय फायदेशीर व्यवसाय बनत आहे. सुंदर दिसणे आणि सुंदर असणे कोणाला आवडत नाही.आजच्या काळात लोक आपले बहुतेक पैसे चांगले दिसण्यात आणि चांगले खाण्यात खर्च करतात.

आपण स्थान लक्षात घेऊन आपला व्यवसाय सुरू केल्यास आणि चांगली सुविधा दिली तर आपण या व्यवसायातून चांगले पैसे कमवू शकता.

हा व्यवसाय सुरू करण्याची किंमत देखील कमी आहे आणि नफा देखील जास्त असण्याची शक्यता आहे कारण ब्युटी पार्लर किंवा सुशोभीकरणाची मागणी दिवसेंदिवस वाढत आहे.

 

#20. मायक्रो जॉब्स आयडिया Micro Jobs Business Ideas

मायक्रो म्हणजे लहान, म्हणजे मायक्रो जॉब्स म्हणजेच लहान नोकर्‍या पूर्ण होण्यास काही मिनिटे किंवा सेकंद लागतात. बर्‍याच साइट्स (साइट्स) आहेत ज्या ऑनलाइन मायक्रो जॉब ऑफर करतात.या साइट्सवरून तुम्ही चांगली कमाई करू शकता तुमची कमाई टास्कच्या लांबीवर आधारित असेल.

जर आपण या साइटवर दररोज 2 तास काम केले तर आपण एका महिन्यात सहज 8000 ते 10000 रुपये मिळवू शकता.

 

#21. क्रेचे सर्व्हिस सेंटर बिझिनेस आयडिया Creche/Day Care business Ideas

आजच्या काळात, दोन्ही पालकांच्या कामामुळे कॅच सेवेची मागणी वाढली आहे. या सेवेमध्ये आपल्याला सकाळपासून संध्याकाळपर्यंत मुलांची काळजी घ्यावी लागते. मुलांची सुरक्षा, काळजी, करमणूक इत्यादींची व्यवस्था करावी लागेल या व्यतिरिक्त हा व्यवसाय सुरू करण्यासाठी जास्त खर्च होणार नाही.

मुले सुस्थितीत असलेल्या क्रंच सेंटरमध्ये मुलांना सोडण्यासाठी दूरवरुन येण्यास तयार असतात आणि या व्यवसायात वाढीच्या बर्‍याच संधी उपलब्ध आहेत आपण घराबाहेर क्रॅच सर्व्हिस सेंटर सुरू करून चांगले उत्पन्न मिळवू शकता.

#22. ट्रांसलेटर वर्क बिज़नेस Translation Business Ideas

आपण अनुवादक म्हणून काम करुन घरी बसून खूप पैसे कमवा. बर्‍याच ठिकाणी अनुवादकांची बरीच मागणी आहे. स्थानिक भाषा जाणून घेणे आपल्यासाठी एक फायदेशीर सौदा असू शकते बर्‍याच कंपन्या ऑनलाईन आहेत ज्यांना प्रादेशिक सामग्रीस बरीच मागणी आहे.

अनुवादाच्या कामात किमान 15 ते 20 हजार रुपये उत्पन्न आहे. आपण इच्छित असल्यास, कंपनी म्हणून देखील स्थापित करून आपण अधिक नफा कमवू शकता.

#23. नूडल्स बिज़नेस Noodles Making Business Idea

नूडल्स बनवणारा व्यवसाय हा व्यवसायासाठी एक चांगला पर्याय आहे, जो कमी जागेत आणि कमी पैशात सहजपणे सुरू केला जाऊ शकतो. त्याचा यंत्रसामग्रीचा भाग खूप सोपा आणि सोपा आहे, जो स्थापित केला जाऊ शकतो आणि लहान जागेत ऑपरेट केला जाऊ शकतो.

याक्षणी नूडल्स एक अतिशय लोकप्रिय डिश आहे आणि बाजारात बर्‍याच प्रकारचे नूडल्स विकले जात आहेत आपण आपल्या ब्रँडसह बाजारात नूडल्स देखील विकू शकता तसेच कोणताही व्यवसाय यशस्वी करण्यासाठी मार्केटींग देखील आवश्यक आहे ज्यामुळे नफ्याची शक्यता वाढते.

#24. पेपर कप / ग्लास व्यवसाय Paper Cup Plate Business Idea

पेपर कप बनवण्याच्या व्यवसायात वेगवेगळ्या आकाराचे ग्लास तयार केले जातात.

पेपर कप किंवा ग्लास बनविण्याच्या व्यवसायाने तुम्ही दरमहा 60० हजार रुपये कमवू शकता कागदाच्या कपांसाठी बाजारात पेपर कपला जास्त मागणी आहे.

 

ते देखील निर्मितीमुळे सहजपणे विल्हेवाट लावतात.

आजकाल सर्वत्र पेपर कप किंवा पेपर डिशेस वापरली जातात जरी ती वाढदिवसाची मेजवानी असो की लग्न किंवा इतर कोणतेही कार्य. अशाप्रकारे, आपण पेपर कप व्यवसायामध्ये कमी भांडवल गुंतवून चांगले पैसे कमवू शकता हा व्यवसाय मोठ्या आणि छोट्या दोन्ही स्तरावर सुरू केला जाऊ शकतो.

 

#25. बुटीक व्यवसाय योजना Boutique Business Ideas

आपल्याला कपड्यांचे डिझाइन करणे आणि नवीनतम फॅशन ज्ञान असल्यास आपणास बूटिक व्यवसाय योग्य ठरू शकेल.

बुटीक शॉप एक किरकोळ स्टोअर आहे ज्यात आपण स्वतःहून कपडे डिझाइन आणि विकू शकता आणि लोक त्यांच्या मनाप्रमाणे कपडे तयार करु शकतात.

बुटीक व्यवसायात आपल्याला बाजारपेठ संशोधन, दुकानांचे स्थान आणि नवीनतम काय चालले आहे आणि लोकांची मागणी काय आहे यासारख्या गोष्टींचा आपण विचार केला पाहिजे.

आपण या व्यवसायात पैसे गुंतविल्यास त्यामध्ये नफा कमविण्याची सर्व शक्यता असते आणि आपण आपले उत्पादन ऑनलाइन विकून अधिक नफा कमवू शकता.

 

#26. कैंडल बिजनेस Candle Business Ideas

नवीन व्यवसाय सुरू करण्यासाठी मेणबत्ती उद्योग हा एक चांगला पर्याय असू शकतो कारण त्यास सुरू होण्यासाठी जास्त खर्च लागत नाही.

मेणबत्ती ही एक गोष्ट आहे ज्याची मागणी कधीही कमी नसते, म्हणून नेहमी व्यवसायात नफा मिळण्याची शक्यता असते.

आज याचा उपयोग घरातील सजावट, मेजवानी, धार्मिक कार्ये, सण इत्यादींसाठी केला जातो.

 

मेणबत्ती व्यवसायामध्ये आपण आपल्या बजेटनुसार खर्च लावून आपला व्यवसाय सहज (कमी किंवा कमी) सुरू करू शकता.

#27. YouTube व्यवसाय कल्पना

हा इंटरनेटचा युग आहे, ज्यामुळे प्रत्येक क्षेत्रात इंटरनेटचा वापर वाढत आहे, इंटरनेट वर पैसे कमविण्याचा YouTube हा एक चांगला मार्ग आहे. करमणुकीबरोबरच पैसे कमावण्याचे आणखी चांगले मार्ग YouTube प्रदान करीत आहेत.

यामध्ये आपण आपले स्वतःचे YouTube चॅनेल तयार करुन त्यात सर्जनशील व्हिडिओ ठेवून बरेच पैसे कमवू शकता.

आपण या YouTube व्हिडिओंवर जाहिराती देऊन चांगले पैसे कमवू शकता. परंतु जेव्हा आपल्याला संपादन आणि स्क्रिप्टिंग माहित असते तेव्हाच आपण YouTube चॅनेल सुरू करू शकता.

#28. ट्यूटर बिझनेस Home Tutoring Business Ideas

जर आपल्याला शिकवायचा छंद असेल तर हा व्यवसाय आपल्या छंद आणि कमाई या दोहोंचा स्रोत बनू शकतो.

ज्या विषयात तुमची चांगली पकड आहे अशा विषयाचे शिक्षण देऊन आपण चरबी कमवू शकता.

होम ट्यूटर म्हणून भौतिकशास्त्र, गणित आणि विज्ञान शिक्षकांना मोठी मागणी आहे.

या व्यवसायात आपण कोणत्याही गुंतवणूकीशिवाय कमी कालावधीत चांगले पैसे कमवू शकता जे सुमारे 15 ते 20 हजार रुपये असू शकते जे तुमच्या अध्यापनाच्या वेळेवर अवलंबून असते आणि नंतर आपले स्वतःचे कोचिंग सेंटर नंतर घ्यायचे असेल तर उघडू शकतो.

काही Business Ideas in Marathi सविस्तर माहिती दिली आहेत

#29. शेतमाल प्रक्रिया उद्योग farming commodity processing business (laghu udyog ideas in marathi)

“भारत हा कृषिप्रधान देश आहे, ७० टक्के जनता हि शेतीवर अवलंबुन आहेत” हे वाक्य आता बोलुन बोलुन गुळगुळीत झाले आहे.

वास्तविक पाहता सद्यस्थितीत ५३% लोकसंख्या प्रत्यक्ष व अप्रत्यक्षरित्या शेती व्यवसायावर अवलंबुन आहे. वाढते औद्योगीकरण, शहरीकरण, माहीती तंत्रज्ञानातील क्रांती, सेवा विभागातील विकास या गोष्टी कृषी क्षेत्राचे स्थलांतर करण्यास कारणीभुत असतीलच पण हवानातील अनियमीतपणा, शेती बाजाराला योग्य भाव न मिळणे, अल्पभुधारकता एक नाही अशा अनेक प्रश्नांमुळे शेतीकडे पाठ फिरवली जाऊन लोक शहरीकरणाकडे वळत आहेत.

परंतु खरोखरच या देशातील शेती प्रगतीच्या वाटेवर चालली आहे का? शेती कडे व्यवसायाकडुन बघीतल्यास शेती फायदेशीर आहे का? या दृष्टीने विचार केल्यास “दिल्ली अभी बहुत दुर है” असेच म्हणावे लागेल.

म्हणुनच शेतीला आता एक फायदेशीर व भरवश्याचा जोडधंदा असणे गरजेचे आहे व यालाच शेतमाल प्रक्रिया उद्योग हा सर्वोत्तम पर्याय असु शकतो.

प्रक्रिया उद्योगासाठी वाव (Scope for the processing laghu Business Ideas in Marathi):

भारताची आजची स्थिती कृषी आधारित उद्योगांसाठी अनुकूल आहे. युरोपीय राष्ट्रांमध्ये एकच पीक मोठ्या क्षेत्रावर घेतले जाते.

भारतामध्ये राज्यनिहाय पीकविविधता असल्याने भारतात प्रक्रिया उद्योगासाठी कच्चा मालाची उपलब्धता सहज होऊ शकते त्यामुळे.

शेतकरी मोठ्या जिद्द आणि कष्टांनी अन्नधान्याचे उत्पादन घेतो.

 

काढणीपश्‍चात तंत्रज्ञानाअभावी दर वर्षी 25 टक्के शेतमालाची नासाडी होत असते म्हणुनच त्यास प्रक्रिया उद्योगाची जोड मिळाल्यास ह्या प्रमाणात नक्किच घट होईल तसेच शेतक-यासाठी एक नवी बाजरपेठ( Business) उपलब्ध होईल.

आज वनवासी तसेच खेडोपाडी पायाभुत सुविधांचा म्हणावा तसा विकास झालेला नाही वीज, पाणी, रस्ते यांपासुन अनेक खेडी अजुन वंचीत आहेत त्यामुळेच तेथे औद्योगिक धंदे अजुन विकसीत झाले नाही.

आणि म्हणुनच रोजगाराच्या संधी तेथे उपलब्ध नाहीत. शेतमाल हि ग्रामिण भागात सहज उपलब्ध होणारी गोष्ट असुन अल्प सुविधांमध्ये आपण प्रक्रिया उद्योग सुरु करु शकतो. या

मार्फत आपण आपल्याबरोबर इतरांना देखिल रोजगार उपलब्ध करुन देऊ शकतो.

प्रक्रिया (business ideas in Marathi) udhog क्षेत्रात 30 टक्‍क्‍यांनी वाढ होत आहे.

सध्या भाजीपाल्याच्या निर्जलीकरणाचे विविध तंत्रज्ञान उपलब्ध होत आहे.त्याचप्रमाणे फळांपासुन पल्प, रस,जॅम, स्क्वॅश बनविणे इ. तसेच वेफर्स, फरसाण बनविणे त्याचप्रमाणे लोणचे, मुरंबा बनविणे असे अनेक पर्याय शेतमाल प्रक्रियामध्ये उपलब्ध आहेत.

त्याचप्रमाणे सोयाबीन दुध, पावडर, सोया पनिर , तांदुळापासुन पोहे, पापड, दुधापासुन विवीध प्रक्रिया पदार्थ हि बनवता येऊ शकतात हे महाराष्ट्रात महत्वाच Business आहेत

भारतीय नागरिकांची जीवनशैली बदलत असून, “रेडी टू इट’ आणि “रेडी टू कुक’ उत्पादनांना ग्राहकांची मागणी आहे.

शेतकऱ्यांनी प्रक्रिया उद्योगाकडे (Business) वळले पाहिजे. या वर्षी भारतातून 240 निर्यातदारांनी अमेरिकेमध्ये 840 कोटी रुपयांचा सेंद्रिय शेतीमाल निर्यात केला आहे.

शेतीमाल प्रक्रिया उद्योगात येणाऱ्या उद्योजकांनी व्हॅक्‍यूम पॅकिंग, नायट्रोजन पॅकिंग, रिटॉर्चटेबल पाऊच, फ्लेक्‍झी पॅक, टेट्रा पॅक यांसारख्या पॅकिंग तंत्रांचा वापर केल्यास भारतीय उत्पादने जगभरात विकली जाऊ शकतात.

तसेच, प्रक्रिया उद्योगांनी फूड सेफ्टी स्टॅंडर्स्ट आणि डब्ल्यूटीओच्या स्टॅंडर्स्टचा काटेकोर वापर करावा.

अत्यल्प जमीनधारणेमुळे एकटा शेतकरी उद्योजक होऊ शकत नाही. यासाठी शेतकऱ्यांनी एकत्रितपणे गटाच्या माध्यमातून कंपनी स्थापन करणे आवश्‍यक आहे.

अनेकांनी एकत्र येऊन प्रक्रिया उद्योग उभारल्यास धोके कमी होतात. शेतकऱ्यांनी गट स्थापन करून प्रक्रिया उद्योग सुरू केल्यास सहकारी पद्धतीने तो अधिक फायदेशिर ठरतो.

 

प्रक्रिया उद्योगासमोरील आव्हाने Challenges facing the processing industry

प्रक्रिया उद्योगासाठी वित्तपुरवठा मिळवण्यामध्ये अडचणी येतात. यासाठी शेतकऱ्यांनी पूर्ण अभ्यास करून अहवाल बॅंकेकडे सादर करावा; प्रकल्प अहवाल हा आकडेवारीचा खेळ नसून, यशापयश ठरवणारा महत्त्वाचा घटक आहे.

कच्च्या मालाची सखोल माहिती, आकडेवारी, पुरवठ्यामध्ये सातत्य असणे आवश्‍यक आहे.

तसेच, उद्योग उभारताना पुढील सात वर्षांचे उत्पादन, विक्री व्यवस्थापनाचे नियोजन असणे आवश्‍यक आहे.

प्रक्रिया उद्योगाला कच्च्या मालाचा सातत्याने पुरवठा व्हावा यासाठी गावाच्या आसपासच्या शेतकऱ्यांशी करार शेती करुन कच्चामाल चांगल्या दर्जाचा व रास्त उपलब्ध होऊ शकेल.

अन्नप्रक्रिया उद्योग थेट ग्राहकांच्या आरोग्याशी निगडित आहे, त्यात यशस्वी होण्यासाठी अन्न सुरक्षा कायदा आणि मानके यांचा अभ्यास असणे आवश्‍यक आहे.

उद्योग उभारताना विविध संस्थांकडून सर्टिफिकेशन करून घेणे आवश्‍यक आहे. तसेच, विविध शासकीय पणन संस्थांच्या संपर्कात राहा, तरच उद्योग यशस्वी होईल.

पत वाढविण्यासाठी घेतलेले कर्ज वेळेवर परतफेड करणे आवश्‍यक आहे.

सेंट्रल फूड टेक्‍नॉलॉजिकल रिसर्च इन्स्टिट्यूटमार्फत (सीएफटीआरआय) प्रक्रिया उद्योगांसाठीची यंत्रे व तंत्रज्ञान उपलब्ध आहे.

यह लेख भी देखो
Food business ideas in hindi | अन्न संबंधित व्यवसाय

भांडवलाची उपलब्धता: laghu Business ideas in Marathi

प्रक्रिया उद्योगांसाठी केंद्र आणि राज्य शासनाच्या भरपूर योजना आहेत तसेच प्रक्रिया उद्योग सुरु करण्यासाठी विविध बॅंका, नाबार्डच्या माध्यमातून विविध योजनांद्वारे आर्थिक सहाय्य, सवलती उपलब्ध आहेत.

शेतीचा विकास, सक्षमीकरणासाठी शेतावरच प्रक्रिया, प्रतवारी, पॅकिंग, शीतगृहांसाठी नाबार्ड वित्तपुरवठा करत आहे.अभ्यासदौरे, प्रशिक्षण, क्षमतावृद्धीसाठी नाबार्ड शेतकऱ्यांना, गटांना आर्थिक साह्य उपलब्ध करुन देत आहे.

शेतीबरोबरच शेतीव्यतिरिक्त ग्रामीण कारागिरांना त्यांच्या व्यवसाय, उत्पादन विपणनासाठी विविध योजनासरकार राबवत आहे.

गटशेतीसाठीही चांगल्या पतपुरवठ्याच्या योजना नाबार्ड मार्फत उपलब्ध आहेत.

आवश्‍यक कागदपत्रांची पूर्तता केल्यास प्रकल्प खर्चाच्या 70 ते 80 टक्के कर्ज बॅंकांकडुन नक्कीच मिळते.

 

यशस्वी उद्योजक होण्यासाठी To be a successful entrepreneur

प्रक्रिया उद्योग उभारणीसाठी भांडवल, कच्चा माल, बाजारपेठ, ग्राहक व विक्री व्यवस्था हे मुख्य घटक आहेत.

विक्री व्यवस्थापनाचा परिपूर्ण अभ्यास करणे गरजेचे असून, स्पर्धकांचा अभ्यास असला पाहिजे.

प्रक्रिया केलेल्या शेतीमालाचे मार्केटिंग, जाहिरात आणि ब्रॅंडिंग महत्त्वाचे असून, यासाठी मोठ्या प्रमाणावर आर्थिक पाठबळाची गरज आहे.

व्यवसायातील अनुभवी व्यक्तींकडून जास्तीत जास्त अनुभव ऐकून घ्यावा.

 

उद्योगात जोखीम घेणे आवश्‍यक The industry needs to take risks.

व्यवसायाचे बारकावे, यशापायश या गोष्टींचे सखोल ज्ञान पक्के असले पाहिजे.

सध्याचे युग माहीती आणि तंत्रज्ञानाचे युग आहे, अशा युगात जर आपल्याला जगाबबरोबर चालायचे असेल तर या माहीती आणि तंत्रज्ञानाचा उपयोग व्यवहारी जीवनात करावाच लागेल.

 

#30. प्रिंटिंग उद्योग Printing business ideas in Marathi

प्रिंटिंग क्षेत्रातील डिप्लोमा आणि डिग्री या पदव्या घेतलेल्या विद्यार्थ्याना प्रिटिंग क्षेत्रात नोकरी आणि व्यवसायात मोठ्या संधी आहेत.

सध्याच्या प्रिंटिंग इंडस्ट्रीच्या स्वरूपाचा विचार करता, आता या इंडस्ट्रीला टेक्नॉलॉजी आणि व्यवस्थापन यांचे ज्ञान असणाऱ्या उमेदवारांची/व्यावसायिकांची गरज भासते आहे.

प्रॉडक्शन मॅनेजर, प्रिंटर्स आणि डिझायनर्स यांना भरपूर मागणी आहे. प्रिंटिंग कंपनीतल्या अनेक विभागांना वेगवेगळी कौशल्ये असणाऱ्या उमेदवारांची आवश्यकता भासते.

उदाहरणार्थ, डायरेक्टर, को-ऑर्डिनेटर, पेपरबोर्ड, पॅकेजिंग प्रिंटर, बुक बाइंडर, मार्केटिंग अँड सेल्स, प्रॉडक्शन ऑपरेशन सेल्स आणि कस्टमर सर्व्हिस इत्यादी.

अशा प्रिंटिंग क्षेत्राचे शिक्षण देणाऱ्या संस्था महाराष्ट्रातही आहेत. या क्षेत्राचा अधिक अभ्यास, रिसर्च करायची इच्छा असल्यास त्यांना परदेशामध्येही मोठा वाव आहे.

प्रिंटिंगचा विस्तार Expansion of printing

आपण बाजारामध्ये कोणतीही वस्तू खरेदी करायला गेलो, तर साध्या पेनपासून, प्लॅस्टिक पिशव्या, गिफ्ट आर्टिकल, गृहोपयोगी वस्तू अशा अनेक गोष्टींवर प्रिंटिंग केलेले आपल्याला आढळते.

या वस्तूंचे सुरेख पॅकिंग करण्यासाठीसुद्धा पॅकेजिंग इंडस्ट्री, पॅकिंग प्रिंटिंग यांचा व्यवसाय मोठ्या प्रमाणात वाढतो आहे. वह्या, पुस्तके, गाइड, संदर्भग्रंथ, फ्लेक्स, निरनिराळ्या जाहिराती यांची छपाई आता टेक्नॉलॉजीमुळे सोपी झालेली आहे.

 

प्रिंटिंगमधील तंत्रज्ञान (Technology in printing)

प्रिंटिंगमध्ये स्क्रीन प्रिंटिंग, ऑफसेट प्रिंटिंग, लेटरप्रेस, वेब ऑफसेट, फ्लेक्सोग्राफी, ग्रेव्हियर अशा अनेक प्रकारच्या तंत्रज्ञानाने सध्याचे प्रिंटिंग क्षेत्र व्यापले आहे.

या शिवाय विविध रंग एकाच वेळी छपाई करण्याचे तंत्रही विकसित झाले आहे. अगदी एका रंगापासून ते सहा रंगांपर्यंत छपाई करण्याची यंत्रे सज्ज आहेत.

मशिनची निर्मितीसुद्धा त्यानुसार होत आहे.

 

अभ्यासक्रमात काय? | What in the course?

या अभ्यासक्रमामध्ये सर्व प्रकारच्या प्रिंटिंग प्रोसेसेस, टेक्नॉलॉजी व सिस्टिम्सचा विस्तृत अभ्यासक्रम आहे.

यामध्ये ऑफसेट प्रिंटिंग, फ्लेक्सोग्राफी, डिजिटल इमेज अँड प्रिंटिंग याशिवाय पॅकेज डिझाइन, इंक, पेपर अँड बोर्ड्स या सर्वांचा इंजिनीअरिंगच्या दृष्टीने अभ्यास केला जातो.

या अभ्यासक्रमात मूलभूत इंजिनीअरिंग शाखांचा जवळपास ४० टक्के समावेश आहे.

 

संधी opportunity

यांत्रिकी, इलेक्ट्रिकल अभ्यासक्रम पूर्ण झाल्यानंतर प्रिंटिंग आणि पॅकेजिंगमधील टेट्रा पॅक, थॉमसन प्रेस, हिंदुस्थान इंक्स, टेक्नोव्हा, बल्लारपूर पेपर इंडस्ट्री यांसारख्या नामवंत कंपन्यांमध्ये संधी उपलब्ध होते; तसेच स्वतंत्र व्यवसायासही प्रचंड संधी उपलब्ध आहेत.

भारतभर सरकारी छापखान्यातही या पदवीधरांना खूप मोठ्या प्रमाणात मागणी आहे. प्रिंटिंग क्षेत्राशी निगडित मुद्रित शोधन, डिझाईन, प्रिंटिंग, बायडिंग अशा प्रत्येक विभागात संधी आहेत.

कल्पक, सर्जनशील व्यक्तिमत्त्वांसाठी हे क्षेत्र आव्हानात्मक तर आहेच; पण त्याचबरोबर त्यांच्या कौशल्याला वाव आणि न्याय देणारे हे क्षेत्र आहे.

सेल्स, मार्केटिंग, प्रॉडक्शन, सर्व्हिस एजन्सी, डीलर, मेंटेनन्स, डिस्ट्रिब्युटर, पॅ‌केजिंग, अॅडव्हर्टायझिंग, पेजमेकर, कोरल ड्रॉ, फोटोशॉप, इलस्ट्रेटर, इनडिझाइन या प्रोग्राममुळे लागणारी चित्रे, फोटोंची रचना, डीटीपी याही क्षेत्रांत संधी आहेत.

 

प्रवेश कोण घेऊ शकते? | Who can take admission?

अर्थात, या संधी घेण्यासाठी काय करायचे? या वर्षी दहावीला बसलेल्या विद्यार्थ्यांना या संधीचा फायदा घेता येईल.

दहावीच्या परीक्षेमध्ये ज्या विद्यार्थ्यांना ५० टक्क्यांपेक्षा जास्त गुण मिळतील, अशा सर्व विद्यार्थ्यांना प्रिंटिंगच्या पदविका अभ्यासक्रमास प्रवेश मिळू शकेल.

याशिवाय अनुसूचित जाती-जमातीच्या विद्यार्थ्यांना ४५ टक्के गुणांना प्रवेश मिळू शकतो.

काही अभ्यासक्रम दहावी नापास, कमी गुण पडलेले विद्यार्थी यापासून ते बारावी पास झालेले किंवा ग्रॅज्युएशन पास झालेल्या विद्यार्थ्यांना पूर्ण करता येतात.

दहावी नापास व कमी गुण पडलेल्या विद्यार्थ्यांसाठी एक वर्षाचा सरकारमान्य कोर्स आहे.

#31. भाजीपाला व्यवसाय Vegetable business

बहुतांश लोक दारावर जो येतो तो भाजीपाला घेतात किंवा तो खरेदी करण्यासाठी बाजारात किंवा मंडईत जावे लागते.

बहुतांश वेळा हा भाजीपाला दुय्यम दर्जाचा असतो. कारण प्रथम दर्जाचा माल बाजारसमितीतून इतर राज्यांत किंवा परदेशांत जातो.

त्यामुळे जो मिळेल, तोच भाजीपाला बहुतेकांना खावा लागतो. यासाठी माझ्या डोक्यात गेल्या सहा-सात वर्षांपासून शेतकऱ्यांकडून घेऊन ताजा भाजीपाला ग्राहकांना घरपोच देण्याची कल्पना आहे आणि यात जम बसल्यास हाच व्यवसाय पुढे वाढविण्याची इच्छा आहे.

सध्या माझ्याकडे अर्धा दिवस वेळ असतो. पुढे मी पूर्णवेळ त्यात उतरण्याचे ठरविले आहे. कारण भविष्यात भाजीपाल्याची मागणी कधीच कमी होणार नाही.

नाशिकमध्ये याआधीही एका कंपनीने असा प्रयोग सुरू केला आहे.

पण लोकांची वाढती संख्या आणि मागणी पाहता यात खूपच स्कोप असल्यासारखे वाटते.

भाजीपाल्याची ऑनलाइन किंवा व्हॉट्स अॅपवर माहिती नोंदवून तो घरपोच पोहचविण्याची योजना आहे.

असा व्यवसाय याआधी कुणी केला असल्यास त्यातले फायदे, तोटे, धोके काय आहेत, याविषयी चर्चा करता येईल. तसेच या ‌व्यवसायाला पुढे खरेच किती स्कोप आहे, यात आणखी काय नवीन करता येईल याबद्दलही जाणकारांकडून माहिती मिळू शकेल.

#32. वडापाव व्यवसाय (Vadapav business in Marathi)

माणसाच्या मुलभूत गरजा अन्न, वस्त्र आणि निवारा भागवण्यासाठी आजच्या धावपळीच्या जीवनात लोकांना दोन वेळचे वेळेवर जेवण देखील मिळत नाही.

परंतू वडा पाव खाल्ला नाही असा माणूस मिळणार नाही. गरीब माणूस व मोठ्यातला मोठा माणूस देखील वडा पाववर दिवस काढतो.

त्याच कल्पनेतून बटाटा वडा तयार करून विक्री करणे, हा एक गरजेतून निर्माण झालेला व्यवसाय आहे.

आपल्याकडे जागा नाही म्हणून व्यवसाय करायचा नाही का? त्यावर उपाय असा आहे की ज्याच्याकडे ग्राहक आणि जागा आहे परंतू वडा पाव विकत नाहीत.

उदा. चहाची टपरी आणि दुकानदार सकाळी चहाला येणाऱ्या ग्राहकांना वडा पाव खायला देऊन दोन पैसे मिळवतील व आपल्यालाही मिळवून देतील.

आर्थिक बाबी उदाहरणार्थ, एक वडा पावची विक्री किंमत रुपये १०/- असून त्यामधील नफा हा रुपये ३/- आहे.

वडा पावच्या व्यवसायात दिवसाला फायदा ४०% होतो. उत्पादनानुसार वड्यातील फायदा जास्त किंवा कमी प्रमाणात विभागता येऊ शकतो.

दिवसाला वड्याचा उत्पादन खर्च रुपये ३५०/- असून बेसनचे पीठ, बटाटे, मिरची, कोथिंबीर, पुदिना, लसून, आलं, तेल, गॅस आदींचा अंतर्भाव असतो.

महिन्याला बटाटा वडा पाव उद्योगात उत्पादन खर्च रुपये १०,०००/- आणि खेळते भांडवल रुपये ५,०००/- अशी एकूण रुपये १५,०००/- इतकी गुंतवणूक करावी लागते.

ज्या दुकानदारांनी आपला वडापाव ठेवण्यास उत्सुकता दर्शवली, त्यांच्या संपर्कात रहा.

आपल्या मालाबद्दल ग्राहकांची प्रतिक्रीया (रिपोर्ट) आला आहे, याचा अभ्यास करावा. ग्राहकांच्या आलेल्या योग्य त्या सुचनांचा विचार करून उत्पादनामध्ये बदल करावा.

मालाचा दर्जा उत्तमरीत्या सांभाळला की व्यवसायाचे अर्धे काम झाले. आरोग्याच्या दृष्टीकोनातून वडापाव केंद्रात स्वच्छता असणे आवश्यक आहे. स्वच्छता असल्यास ग्राहक हे वडापाव केंद्रात भेट देण्यास आकर्षित होतात आणि ग्राहक आणि विक्रेत्याचे संबंध दृढ होतात. व्यवसायासाठी असे संबंध फायद्याचे ठरतात

स्थानिक बाजारपेठेत वडापावला मोठ्या प्रमाणावर मागणी आहे. गर्दीच्या ठिकाणी किंवा प्रवाशांची ये-जा असणारी ठिकाणे उदा. रेल्वे स्थानक, बस थांबे, कार्यालये, इ. ठिकाणी वडापावची मागणी जास्त असते.

सकाळी सकाळी ग्राहकाला वडा पाव पुरवला आणि तो त्याला आवडला की तो त्याचा कायमचा ग्राहक झाला.

अशा ग्राहकांमुळे चहा टपरीवाला व दुकानदार आपला माल ठेवण्यास तयार होतो. वडा पावसाठी लागणारा पाव हा बेकरीतून स्वस्तात आणि जास्त प्रमाणावर उपलब्ध होतो.

स्थानिक परिसरातील सामुदायिक कार्यक्रम उदा. महिला मंडळाच्या पार्ट्या, धार्मिक कार्यक्रम, सभा, यांना आपण उपस्थित राहून व्यवसायाची माहिती द्यावी.

 

वडापावचा उद्योग वाढल्यानंतर स्वातंत्र जागा घेऊन वडापाव सेंटर चालू करावे. त्यासाठी लागणारे परवाना (लायसेन्स), आरोग्यविषयक बाबी, अन्न प्रशासनाची योगाची मान्यता, इ. बाबी पूर्ण केल्यास व्यवसायात अडचणी कमी येतात.

वडापावशी सलग्न पदार्थ समोसा, मेंदू वडा, कटलेट,पोहे, इत्यादी हळू हळू सुरु करून व्यवसाय वाढवावा.

#33. टी शर्ट प्रिंट व्यवसाय T-shirt print business in Marathi

कस्टम प्रिंट टी शर्ट हा व्यवसाय पूर्ण जगभरात मोठ्या प्रमाणत चालणारा व्यवसाय आहे, वाढदिवस कार्यक्रम इत्यादीमध्ये भेट म्हणून असे टीशर्ट वापरतात, जर एखादे चित्र, वाक्य, डिझाईन आवडली म्हणून तसा टीशर्ट छापून घेतात.

छोट्या व मोठ्या ऊ, शाळा आपल्या संस्थेचा लोगो, उत्पादन यांचा प्रचार व प्रसार करण्यासाठी असे टीशर्ट छापून घेतात, बरेच जण युनिफॉर्म म्हणून ही असे टीशर्ट वापरतात.

बर्या्च राजकीय सामाजिक, धार्मिक, कार्यक्रम, उत्सव व इव्हेंट सेलमध्येही असे टीशर्ट वापरतात फक्त भारतातच ३००० हून अधिक जण असा व्यवसाय करत आहेत काही मोठ्या कंपन्या तर हा व्यवसाय काही कोटींच्या घरात करतात.

 

#34. वीट व्यवसाय Brick business

सुंदर ते ध्यान उभे विटेवरी’ या उक्तीप्रमाणेच परमेश्वर अठ्ठावीस युगे विठ्ठलाच्या रूपाने ज्या विटेवर उभा आहे ती वीट नक्की कशी व कुठे बनते याबाबत सर्वामध्ये कुतूहल असते.

कुंभार कलेशी निगडित असलेला हा व्यवसाय चांगल्या पद्धतीने उभारी घेऊ शकतो.

मात्र, या व्यवसायाला गरज आहे ती सहकाराची. सुरुवातीला खादी ग्रामोद्योग मंडळाच्या वतीने कर्जरूपाने ५० टक्के अनुदान स्वरूपात या व्यवसायासाठी वित्तपुरवठा केला जायचा.

पण सद्यस्थितीत तो होत नसल्याने शासनाकडून अनुदानप्राप्त वित्तीय मदत मिळाली तरच नुकसानीत असलेला हा व्यवसाय भविष्यात तग धरू शकेल आणि त्यानंतरच ख-या अर्थाने ‘विठ्ठलाचे पायी वीट झाली भाग्यवंत’ असे म्हणताना वीट व्यावसायिक निश्चितच सुखावतील.

सावंतवाडीतील मळगाव परिसरात वीट व्यवसायास आवश्यक असणारी कुंभारी माती मोठय़ा प्रमाणात उपलब्ध आहे.

त्यामुळे पावसाळा हंगामाची शेती उरकल्यावर वीट व्यवसायासाठी सुरुवातीला योग्य जागेची निवड करून या जमिनीची साफसफाई केली जाते.

जमिनीचा वरचा थर काढून बाजूला केला जातो. याला ‘बेन’ काढणे म्हणतात. यानंतर योग्य माती प्राप्त झाल्यावर कामगारांकरवी ती एकत्रित केली जाते. त्यानंतर मातीत पाणी मिसळून मातीचा गारा केला जातो.

माती योग्य प्रमाणात कुजल्यावर कुंभार वीट मारण्याचे म्हणजे साच्यातून वीट काढण्याचे काम करतात. यासाठी लाकडी साचा वापरला जातो.

एकावेळी एकच वीट याद्वारे निघते. यासाठी वाळूचाही वापर केला जातो.

आठ ते दहा दिवस वाळल्यावर वीटा भट्टीसाठी तयार होतात.

वीटभट्टी रचणे हे देखील एक कसब आहे. प्रत्येक थरात व थरातील प्रत्येक ओळीत हवेसाठी पोकळी ठेवावी लागते.

भट्टी रचताना त्यात लाकडाचा भुसा, लाकडी पट्टय़ा व तुकडे वापरले जातात. काही भागात यासाठी या हंगामात उपलब्ध होणारे काजूचे बोंड वाळवून भट्टीसाठी वापरले जातात.

याला जळाव म्हणतात. त्याची योग्य रचना झाल्यावर भट्टी जाळली जाते. त्यातून आतल्या बाजूलाच ज्वाळा उडतात.

भट्टी पूर्ण थंड झाल्यावर या तयार झालेल्या पक्क्या विटा बाजूला केल्या जातात.

यावेळी भट्टीतील आतल्या भागातील विटाच पक्क्या होतात. तर बाहेरील विटा दुस-या भट्टीच्या वेळी पुन्हा रचल्या जातात. या भट्टीसाठी लाकडाचे तुकडे तसेच काजू बोंड वापरतात.

सावंतवाडी तालुक्यात हा व्यवसाय सध्या मोठय़ा प्रमाणात सुरू आहे.

याच हंगामात घरे, इमारती बांधण्याचे काम चालत असल्याने याकामी विटांचाच वापर जास्त प्रमाणात होत असल्याने विटांना चांगली मागणी आहे.

गोव्यातूनही या विटांना चांगली मागणी आहे. तेथे दरही चांगला मिळत असल्याने या भागातील विटा गोवा, कर्नाटक या भागात निर्यात केल्या जातात.

अवेळी होणा-या पावसामुळे वीट व्यावसायिक चिंतातूर बनले आहेत. हा व्यवसाय अवेळी पावसामुळे धोक्यात आला असून, वनविभाग, महसूल विभाग, गौण खनिज बंदी अशा बाबींना वेळोवेळी तोंड द्यावे लागते.

सांस्कृतिक ठेवा असलेला हा वीट व्यवसाय वृद्धिंगत होण्यासाठी वित्तीय संस्थांबरोबरच सहकाराचीही आवश्यकता आहे. आज मोठय़ा प्रमाणात स्त्रियांचे बचतगट कार्यरत आहेत.

याच पार्श्वभूमीवर ‘पुरुष बचतगट’ स्थापन होऊन त्या माध्यमातून कमी व्याजदराने मिळणारे सरकारी कर्ज उपलब्ध होऊ शकते

याद्वारे बचतगटांमुळे सहकारही वाढू शकतो.

असे झाल्यास वीट व्यवसाय नक्कीच उभारी घेऊ शकेल आणि त्यानंतरच ख-या अर्थाने ‘विठ्ठलाचे पायी वीट झाली भाग्यवंत’ असे म्हणताना वीट व्यावसायिक निश्चितच सुखावतील.

#35. बांगड्या व्यवसाय Bangle business ideas in Marathi

स्त्रीशक्ती म्हणजे नेमकं काय, हे आपल्याला कमल कुंभार ह्यांच्याकडे पाहिल्यावर कळतं. सर्वसाधारण कुटुंबातल्या असूनही त्यांनी जी भरारी घेतली आहे त्यास तोड नाही.

उस्मानाबाद जिल्ह्यातील हिंगळजवाडी या छोट्याशा गावात कमल कुंभार राहतात.

त्यांचं शिक्षण केवळ दहावीपर्यंतचं. आज त्या यशाच्या शिखरावर उभ्या आहेत. बर्याच लोकांना यश पचवणं कठीण जातं, पण कमल कुंभार यांनी उद्योग तर केला, त्यासोबत त्यांनी ४ हजारांहून अधिक महिलांना प्रेरित करून त्यांना स्वतःच्या पायावर उभे केले आहे.

त्यांना निती आयोगाचा ‘वुमन ट्रान्सफार्म’ पुरस्कार मिळाला आहे. तसेच संयुक्त राष्ट्र संघाने त्यांच्या कार्याची दखल घेत त्यांना न्यूयार्क येथे संयुक्त राष्ट्र कार्यक्रमात इक्वेटर पुरस्काराने सन्मानित केले आहे.

कमल कुंभार ह्यांची आई बांगड्या विकण्याचा व्यवसाय करायच्या. आईकडे पाहूनच त्यांना व्यवसायाची आवड निर्माण झाली. व्यवसायातील बारकावे त्यांना शिकता आले. २००२ ला त्यांनी व्यवसाय सुरू केला.

सुरुवातीला १०० महिलांना घेऊन त्यांनी बांगड्यांचा व्यवसाय सुरू केला. त्यानंतर साडी व्यवसाय. २००९ साली एमएससीबीचं बिल वाटपाचं काँट्रॅक्ट मिळवलं. ७० गावांतून साडेचार लाख बिलांचं वाटप केलं.

या व्यवसायातून ९० महिलांना रोजगार मिळवून दिला. त्यानंतर बकरीपालन, कुक्कुटपालन, जनरल स्टोअर्स, किराणा दुकान असे अनेक लघुउद्योग त्यांनी उभारले आहेत. हे सर्व सहजरीत्या शक्य मुळीच नव्हते.

दुष्काळी जिल्ह्यात शेती करणे अत्यंत कठीण काम; पण स्वयं शिक्षण प्रयोग संस्थेच्या माध्यमातून त्यांनी व्यवसायाचे प्रशिक्षण घेतले.

कमल कुंभार प्रशिक्षणाला खूप महत्त्व देतात. त्यांनी स्वतः प्रशिक्षण घेतलं, फिल्डवर जाऊन अभ्यास केला.

त्यांना अनेकदा आर्थिक अडचणींनाही सामोरे जावे लागले. व्यवसायात बर्याचदा मजूर मिळणं कठीण होऊन बसतं. ग्रामीण भागात ही समस्याच असल्याचं कमल म्हणतात.

पैसे देऊनही मजूर येत नाहीत. लोकांना काम करण्याची इच्छाच नाही, असा अस्सल ग्रामीण टोलाही त्या लगावतात. कोणताही व्यवसाय सुरू करायचा असेल तर त्यात सातत्य हवे. बर्याचदा व्यवसाय सुरू करणे सोपे असते, पण तो सुरू ठेवणे कठीण होऊन बसते.

कोणताही व्यवसाय कमीत कमी भांडवलात उभा करावा. कमीत कमी भांडवल आणि अधिक नफा हाच व्यवसायाचा मूलमंत्र आहे, असं त्या म्हणतात.

व्यवसाय प्रशिक्षण घेतल्यानंतर त्यांच्या लक्षात आलं की, कुक्कुटपालनाच्या व्यवसायात मार्केटिंगची अडचण येत नाही.

इतर व्यवसायांत मात्र मार्केटिंगला फार महत्त्व आहे; परंतु त्या स्वतः मार्केटिंगवर भर देतात.

 

#36. दगडीकोळसा निर्मिती Coal production

जागतिक आकडेवारीनुसार भारत देश दगडीकोळसा निर्मितीमध्ये जगात तिसर्‍या स्थानावर आहे.

कोळसा वापरामध्येदेखील भारत अग्रेसर आहे. जगातला 8% कोळसा हा भारतामध्ये निर्मित केला जातो. जवळपास 57% ऊर्जानिर्मिती आजही कोळशापासून केली जाते.

मुबलक प्रमाणात असलेल्या कोळशांच्या खाणींमुळे उत्पादन क्षेत्रात व वापरामध्ये आज भारत देश पुढे आहे.

ऊर्जेबाबतची ही बाजू जरी सकारात्मक असली तरीही त्याची दुसरी बाजू तितकीच भयावह आहे कारण आपला देश जगात कार्बनडाय ऑक्साइड वायू उत्सर्जनामध्ये तिसर्‍या क्रमांकावर आहे.

ह्याचाच अर्थ असा होतो की, भारत प्रदूषण करण्यामध्येदेखील अग्रेसर आहे.

अशाच प्रकारच्या विविध कारणांमुळे आज संपूर्ण विश्वाला जागतिक तापमानवाढ व वातावरण बदल यांसारख्या समस्यांना तोंड द्यावे लागत आहे.

कोळशापासून होणारे प्रदूषण थांबवण्यासाठी औद्योगिक विकास रोखणे हा उपाय ठरू शकत नाही. तसे केले तर समस्या अजून जटिल होतील. त्यासाठी या समस्येवर तोडगा काढायचा असेल तर पर्यायी उपाययोजना असायला हवी. त्यामुळे जर कार्बनडाय ऑक्साइड उत्सर्जन कमी करायचे असेल तर कोळशाला पर्याय उभा करायला हवा.

कोळशापासून होणारे प्रदूषण थांबवण्यासाठी त्याला पर्याय म्हणजे कोळसाच आहे. फक्त नैसर्गिक दगडी कोळशासाठी मानवनिर्मित जैविक कोळसा हा यासाठी पर्याय ठरू शकतो. ह्याच कोळशास बायोकोळसा, बायोकोल, ब्रिकेट किंवा व्हाइटकोल असे म्हणतात.

दगडी कोळसा वापराची आकडेवारी पाहिली तर लक्षात येते की, दगडी कोळशाला असलेली मागणी बायोकोळसा कधीच पूर्ण करू शकत नाही; परंतु दगडी कोळशाचा वापर मात्र नक्कीच कमी करू शकते. ह्यामुळे वातावरणामध्ये होणारे कार्बनडाय ऑक्साइड उत्सर्जन नक्कीच कमी होईल. बायोकोळशाला प्रदूषणविरहित इंधन मानले जाते. त्यातूनही कार्बनडाय ऑक्साइड उत्सर्जन होते; परंतु जेवढ्या प्रमाणात ते शोषून घेते तेवढेच उत्सर्जितदेखील करते. म्हणून त्यास कार्बन न्यूट्रल इंधन संबोधले जाते. दगडी कोळशाबरोबर तुलना करता बरेचसे असे गुणधर्म आहेत जे बायोकोळशामध्ये वरचढ आहेत. त्यामुळे बायोकोळसा निर्मिती हा खूप चांगला उद्योग आहे.

ग्रामोद्योग म्हणून बायोकोळसा निर्मितीस चालना आज असे म्हटले जाते की, ग्रामीण भागात उद्योग- धंदे नाहीत किंवा तशी व्यवस्था नसल्यामुळे त्यास चालना मिळत नाही. नोकरीच्या शोधात आज गर्दीचे लोंढे शहराकडे धाव घेताना दिसतात. ग्रामीण उद्योगाला चालना तेव्हाच मिळेल जेव्हा शेतीपूरक व्यवसाय निर्माण होईल आणि बायोकोळसा निर्मिती हा पूर्णतः शेतीपूरक व्यवसाय आहे. शेतातून निघालेला कोणताही सुका कचरा हा बायोकोळसा निर्मितीसाठी कच्चा माल म्हणून वापरला जाऊ शकतो. महाराष्ट्रामध्ये मोठ्या प्रमाणात उसाची निर्मिती केली जाते. जेव्हा ऊस कारखान्यामध्ये जातो तेव्हा उरलेला पाचोळा जाळून टाकला जातो, त्यामुळे प्रदूषणदेखील होते. हीच कृती गहू, तांदूळ व तत्सम पिकांबाबतदेखील होते; परंतु ह्याच टाकाऊ गोष्टी बायोकोळसा निर्मितीसाठी वापरल्या जाऊ शकतात. पठारी प्रदेशमध्ये आणि डोंगराळ भागामध्ये मोठ्या प्रमाणात गवत उगवते. उन्हाळ्यात हेच गवत सुकून जाते. कधी कधी वणव्यामुळे काही मिनिटांत संपूर्ण प्रदेश किंवा जंगल बेचिराख होते. तेव्हा हे गवत असे वाया जाण्यापेक्षा त्याचादेखील उपयोग बायोकोळसा निर्मितीसाठी होऊ शकतो.

 

बायोकोळशाचा ग्राहक कोण? | Who is the consumer of biocoal in Marathi?

जिथे जिथे दगडी कोळसा वापरला जातो तिथे तिथे बायोकोळसा वापरला जाऊ शकतो. मोठमोठ्या फौन्ड्री, डिस्टिलरी प्लांट, वीटभट्टी, अन्नप्रक्रिया उद्योग इत्यादी ठिकाणी बायोकोळशासाठी मुबलक मागणी असते. बायोकोळसा तयार करून तो इथे विकून व्यवसाय केला जाऊ शकतो. आज बर्‍याच हॉटेल्समध्ये भट्टीसाठी लाकडी कोळसा वापरला जातो आणि गॅसदेखील वापरला जातो जो परवडत नाही. त्याला पर्याय म्हणून बायोकोळसा वापरला जाऊ शकतो. आज बाजारात बायोकोळशावर चालणार्‍या शेगडीदेखील मिळतात ज्या इतर शेगडींपेक्षा जरा जास्तच कार्यक्षम असतात. ह्यामुळे कच्चा माल व ग्राहक ह्यांची चिंता ह्या उद्योगात जास्त करावी लागत नाही.

 

सुरुवात कशी करावी? How to get started?

या उद्योगामध्ये लागणार्‍या साधनसामग्रीच्या किमती जास्त आहेत. भलेही हा ग्रामीण व्यवसाय असला तरी त्यासाठी लागणारी गुंतवणूक मोठी आहे. त्यासाठी 30 ते 40 लाखांची गुंतवणूक करावी लागेल. विशेष म्हणजे बायोगॅस क्षेत्रात उद्योगनिर्मितीला प्रोत्साहन देण्यासाठी शासन पाच वर्षांची करमुक्तता, काही प्रमाणात सबसिडी कमी व्याजदरात कर्ज उपलब्ध करून देते. काही जाचक लायसन्सपासूनदेखील सुटका मिळते. जरी ह्या उद्योगाच्या काही नकारात्मक बाजू असल्या तरी याच्या बर्‍याच सकारात्मक बाजूदेखील आहेत. एकदा का हा व्यवसाय उभा राहिला, की पुढच्या 2 ते 4 वर्षांमध्ये केलेल्या गुंतवणुकीची परतफेड होते. व्यवसायवाढीची संधी बायोकोळशापासून वीजनिर्मिती उद्योगवाढीचा ज्या वेळेस आपण विचार करतो तेव्हा बायोकोळशाच्या विक्रीनंतर पुढे आपण त्यापासून छोट्या क्षमतेचा वीजनिर्मिती प्रकल्पदेखील उभा करू शकतो. ज्या वेळेस मागणीपेक्षा उत्पादन वाढते त्या वेळी पुढचा पर्याय म्हणून वीजनिर्मिती होऊ शकते. आज बर्‍याच साखर कारखान्यांत कॉजनरेशन प्लांट आहेत ज्यामध्ये बायोगॅसपासून वीजनिर्मिती होते. अशा प्रकल्पांनादेखील शासन सबसिडी देते. त्यामुळे ग्रामीण भागामध्ये उद्योग नाहीत अथवा उद्योग करू शकत नाही असे नाही. इथे गरज आहे ती फक्त पुढे येऊन त्यासाठी काम करण्याची. अशा उद्योगांमुळे दोन्ही गोष्टी साध्य होणार आहेत त्या म्हणजे समस्यांना पर्याय उभा राहील व निसर्गाचे संवर्धनदेखील होईल.

#37. सौर ऊर्जामध्ये In solar energy Business ideas in Marathi

भारतीय संस्कृतीत सूर्याला खूप महत्त्व दिले जाते; कारण पंचायतन पूजेमध्ये सूर्यदेवाला खूप महत्त्वाचे स्थान दिले गेले आहे. यावरून आपल्याला समजते की, प्राचीन काळीसुद्धा लोकांना सौर ऊर्जेचे महत्त्व समजले होते. ऊर्जेचा सर्वात मोठा, प्रथम व प्रमुख स्रोत म्हणजे सौर ऊर्जा. एका बाजूला औद्योगिक विकास व शहरीकरणामुळे वाढलेली ऊर्जेची मागणी व दुसर्‍या बाजूला जागतिक तापमानवाढ, प्रदूषण, नैसर्गिक आपत्तींमुळे अपारंपरिक ऊर्जेची गरज भासू लागली आहे. अपारंपरिक ऊर्जेमध्ये सर्वात योग्य आणि उपयोगी पर्याय म्हणजे सौर ऊर्जा.

भारताची भौगोलिक स्थिती पाहिली तर एक गोष्ट प्रकर्षाने जाणवते की, ह्या भूमीच्या बराच भागावर अशी सूर्यकिरणे मिळतात जिथे ऊर्जा उत्पादनाला वाव आहे. ह्या सर्व गोष्टींमुळे भारत सरकारने सौर ऊर्जेला प्राधान्य देण्याचे ठरवले आहे. भारताची सध्याची ऊर्जानिर्मितीची क्षमता ३३० गिगावॉट् आहे. ह्यातील ६६% ऊर्जा ही पारंपरिक ऊर्जा स्रोतातून निर्मित केली जाते व ३१% ही अपारंपरिक ऊर्जा स्रोतातून केली जाते.

सध्या भारत सरकारचे १७५ गिगावॉट् अपारंपरिक ऊर्जा निर्मितीचे उद्दिष्ट २०२२ पर्यंतचे आहे. म्हणजे भविष्यात जवळपास ५३% ऊर्जानिर्मिती ही अपारंपरिक ऊर्जा स्रोतातून करण्यात येणार आहे. त्यातही १०० गिगावॉट् निर्मिती सौर ऊर्जेपासून करण्यात येणार आहे.

जिथे मागील सरकारचे सूर्यापासून ऊर्जानिर्मितीचे २०२२ पर्यंतचे उद्दिष्ट फक्त २० गिगावॉट् होते तिथे ह्या सरकारचे १०० गिगावॉट् आहे. सरकारने १०० अब्ज अमेरिकन डॉलरची गुंतवणूक सौर ऊर्जानिर्मितीमध्ये केलेली आहे. ही आकडेवारीच खूप काही सांगून जाते. ह्यामुळे एक मात्र निश्चित आहे की, पुढील पाच वर्षांमध्ये सौर ऊर्जा क्षेत्रामध्ये अमाप संधी आहेत.

 

सौर ऊर्जामध्ये कोणकोणत्या प्रकारे व्यवसाय (Business) केला जाऊ शकतो?

भारत सरकारने जे १०० गिगावॉट्चे उद्दिष्ट ठेवले आहे त्यापैकी ४० गिगावॉट् हे रूफ टॉप सौर पॅनल इन्स्टॉल करून वीजनिर्मिती करायची आहे. त्यामुळे घराच्या छतावरती सौर पॅनल बसवून वीजनिर्मिती करायची व ती ग्रिडला जोडून घरात वापरायची. असे पॅनल बसवण्यासाठी सरकार सबसिडीदेखील देते. सर्वात विशेष गोष्ट म्हणजे वीजनिर्मिती आपल्याच छतावरती करायची, वीजदेखील आपणच वापरायची; परंतु वापरलेल्या विजेचे पैसे प्रति युनिटप्रमाणे सरकारच आपल्याला देणार. ह्या अशा धोरणामुळे सौर पॅनल बसवण्यासाठी खूप मोठी चालना मिळत आहे. मोठी घरे, बँक, कॉलेज, हौसिंग सोसायटी, हॉस्टेल, हॉटेल इत्यादी ठिकाणी छतावरती मुबलक जागा असते. त्यामुळे हेच आपले ग्राहक बनू शकतात. कारण मोठ्या प्रमाणात गुंतवणूक असेच लोक करू शकतात. सोलर यंत्रणा बसवण्यासाठी गुंतवणूक मोठी करावी लागते; पण ही गुंतवणूक कायमस्वरूपी असते. इथे सर्वात मोठा प्रश्न यक्ष बनून उभा राहतो तो म्हणजे ह्या व्यवसायाची सुरुवात कशी करायची?

सुरुवात कशी करावी? (How to get started business in Marathi)

सौर ऊर्जा व्यवसायाची सुरुवात मुख्यतः दोन गोष्टींवर अवलंबून आहे. ती म्हणजे आर्थिक क्षमता आणि तांत्रिक ज्ञान. सोलर बिजनेसची सुरुवात एजंट होण्यापासून ते डीलरशिप आणि डिस्ट्रिब्युटर घेण्यापर्यंत होऊ शकते. सोलर एजंट होण्यासाठी फक्त ८ हजार रुपयांची गुंतवणूक करावी लागेल. मोठ्या सोलर कंपनीचे उत्पादन विकून कमिशन तत्त्वावर व्यवसाय सुरू करता येऊ शकतो. दुसरा टप्पा म्हणजे अशाच कंपन्या आपल्याला फ्रेंचाईजी देतात. त्यामध्ये जर टियर १ सिटीमध्ये व्यवसाय करायचा असेल तर ३२,०००/-, टियर २ मध्ये २८,०००/-, टियर ३ मध्ये २५,०००/- व टाऊनमध्ये २,०००/- रुपये गुंतवून सुरुवात करू शकतो.

त्याचबरोबर आपले स्वतःचे २५० वर्गफिटमध्ये कार्यालय बनवावे लागेल. तिसरे म्हणजे सोलर ऊर्जा क्षेत्रातल्या मोठ्या कंपन्यांचे बिझनेस असोसिएट बनता येते. त्यासाठी फक्त १० ते १५ हजारांची गुंतवणूक करावी लागते. या सर्व प्रकारामध्ये व्यवसायासाठी लागणारे सर्व प्रशिक्षण कंपनीतर्फे दिले जाते. चौथी पद्धत डीलरशीप घेण्याची. ह्यामध्ये ५० हजार ते २ लाखांपर्यंतची गुंतवणूक करून डीलरशीप घेता येते; परंतु त्यासाठी एक निकष आहे तो म्हणजे आपली सेल्स व टेक्निकल टीम असावी लागते. पाचव्या प्रकारामध्ये डिस्ट्रिब्युटर होण्यासाठी ५ ते ६ लाख रुपयांची गुंतवणूक करावी लागते. जेवढी मोठी गुंतवणूक तेवढ्या मोठ्या स्तरावर व्यवसाय करण्याची संधी आहे. व्यवसाय करताना सर्वात महत्त्वाची गोष्ट म्हणजे सशक्त मार्केटिंग. ग्राहकांना जर सौर ऊर्जेचे महत्त्व पटवून देता आले, त्याचे फायदे समजावून सांगता आले, तर हा व्यवसाय नवीन उद्योजकांसाठी सोने की चिडिया आहे. सोलर यंत्रणा उभी करताना दुसरी महत्त्वाची गोष्ट असते त्याची तांत्रिक बाजू. सोलर पॅनलचे डिझाईन करणे, त्याचे इंस्टॉलेशन करणे, असलेल्या जागेनुसार यंत्रणा बसवून घेणे इत्यादीसाठी स्वतःची टेक्निकल टीम असावी लागते. अशी एक टीम बनवूनसुद्धा व्यवसाय सुरू केला जाऊ शकतो.

#38. ट्रॅव्हल फ्रेंचैजी | Travel franchise Business ideas in Marathi

सर्वात सुरक्षित आणि शाश्वत प्रकार म्हणजे पर्यटन क्षेत्रातील कंपनीची फ्रांचाईझी घेऊन उद्योग सुरू करणे. त्यामध्ये तुम्हांला कंपनीचा लोगो, ब्रांड, मटेरिअर, जाहिरात आणि त्याचा दर्जा वापरायला मिळतो, यामुळे तुम्ही, तुमचे व्यक्तिमत्त्व आणि उद्योगाचे अस्तित्व टिकवू आणि वाढवू शकता. यासाठी खालील गोष्टी जाणून घ्याव्यात. पर्यटन क्षेत्राविषयी प्राथमिक माहिती. तुमच्या गरजांचे विश्लेषण आणि त्या पध्दतीने फ्रांचाझर- मालकिच्या कंपनीचा अभ्यास व योग्य निवड फ्राचाईझी लायसेन्स/सर्टिफिकेट फ्रांचाईझरचे मार्गदर्शन, ट्रेनिंग व सपोर्ट मोक्याची जागा आणि मनुष्यबळ मार्केटिंग व सेल्स आराखडा.

 

#39. रबर उद्योग | Rubber business in Marathi

भारतात उत्पादन क्षेत्रात रबर उद्योगाला एक विशेष महत्त्व आहे. जगभरात भारत हा रबर उत्पादनात पहिल्या क्रमांकावर आहे तसेच वापरकर्त्यांच्या दृष्टीने तिसर्‍या नंबरवर आहे. रबर उद्योग हा साधारणतः सहा हजार छोट्या-मोठ्या उद्योगांनी तयार झालेला असून त्यात ३० मोठ्या, ३०० मध्यम, तर ५,६०० लघुउद्योगांचा समावेश आहे. नवउद्योजकांसाठी रबर क्षेत्रातील लघुउद्योग हा नफा मिळवून देणारा ठरत आहे. आपण आता तेरा रबर क्षेत्रातील अशा उद्योग संधी पाहू या, ज्या जर तुम्ही उद्योग सुरू करण्याचा विचार करत असाल तर नक्कीच फायद्याच्या ठरतील.

भारतात चालू असलेल्या रबर उद्योगात अवजड टायर्स, ऑटो टायर्स, नळ्या, वाहनांचे भाग, चपला, पट्टे, पाइप, सायकलचे टायर्स, केबल्स, तारी, दप्तरांचे भाग, बॅटरीचे डबे, लॅटेक्सचे सामान, औषधोत्पादनासंबंधीचे सामान, मोल्ड्स आणि अशा अनेक गोष्टींचा समावेश आहे.

रबर उद्योगाचे वैशिष्ट्य म्हणजे तिन्ही सेनादले, विमानोड्डाण, रेल्वे, कृषी, वाहतूक, दळणवळण, खाणी, रुग्णालये, क्रीडा अशा असंख्य दैनंदिन जीवनात आवश्यक असणार्‍या क्षेत्रांत रबर उद्योगाला प्रचंड मागणी आहे आणि ती पुढेही वाढतच जाणार आहे. विशेषतः भारतात रबर क्षेत्रातील लघुउद्योजकांना मोठी संधी आहे. व्यवस्थित नियोजन केले तर कुणीही व्यक्ती रबर उद्योग उभा करू शकतो. आता या रबर क्षेत्रातील तेरा प्रमुख उद्योगसंधी पाहू:

फुगे बनविणे : फुगे हे अगदी पातळ रबरापासून बनवले जातात. साधारणतः आपण उत्तम आणि सोयीस्कर असे लॅटेक्सचे मिश्रण वापरून फुगे बनवू शकतो. वाढदिवस असो वा एखादी पार्टी, भारतात फुग्यांची मागणी प्रचंड आहे. तसेच सगळ्या खेळण्यांमध्ये फुगे हे सर्वात स्वस्त खेळणे असल्यानेही फुग्यांना आज खूप मागणी आहे. फुगे रस्त्यावर पाच दहा रुपयांना विकण्यापासून मॉलमध्ये अडीचशे ते तीनशे रुपयांतसुद्धा विकले जातात.

खोडरबर बनविणे : खोडरबर हे मुख्यतः नैसर्गिक रबरापासून बनवले जातात. लहान मुले, चित्रकार, अकाऊंटंट अशा सर्वांनाच खोडरबर दैनंदिन कामात गरजेचा असतो. आज देशात तसेच परदेशातील निर्यातीतही खोडरबरला मागणी आहे.

रुग्णालयातील साहित्य बनविणे : नवीन उद्योग रुग्णालयातील रबरी वस्तू जसे हातमोजे, नळ्या, इंजेक्शन्स, ट्रेज इ. वस्तू बनविणारा उद्योग असू शकतो. या सर्व गोष्टी सर्व रुग्णालयांमध्ये फक्त गरजेच्याच नाहीत तर दैनंदिन वापरासाठी लागणार्‍या असतात. यात नक्की कोणत्या वस्तू बनवायच्या हे आपण ठरवू शकतो; परंतु ते ठरविताना आपल्याकडे भागभांडवल किती आहे आणि कोणत्या प्रकारचा कच्चा माल उपलब्ध आहे याचा अभ्यास करणे गरजेचे आहे.

लॅटेक्सचे धागे बनविणे :

हे धागे सामान्यतः होजियरीच्या उद्योगांत वापरले जातात. तसेच हे धागे मासेमारीची अवजारे, खेळणी आणि रुग्णालयातील अनेक साधने बनविण्याकरिता कच्च्या माल रूपात लागतात. छोट्या प्रमाणात परंतु जास्त नफा मिळवून देणारा उद्योग सुरू करायचा असल्यास लॅटेक्सचे धागे बनविणे हा एक उत्तम पर्याय होईल.

रबरबँड निर्मिती :

रबरबँड हे घरांपासून कारखान्यांपर्यंत सगळीकडे वापरले जाणारे उत्पादन आहे. जगभरात युनायटेड स्टेट्स ऑफ अमेरिका (USA) मधून रबरबँड्सना सर्वात जास्त मागणी आहे. वर्तमानपत्र बनविणारे उद्योजक रबरबँडचे सर्वात मोठे ग्राहक आहेत, कारण त्यांना वर्तमानपत्र घरोघरी नेऊन देण्याआधी त्यांचा गठ्ठा एकत्र ठेवायला मोठ्या प्रमाणात रबरबँडची गरज असते. रबरबँड बनविण्याची प्रक्रिया ही अजिबात किचकट नाही, तर कोणतीही नवउद्योजक होऊ पाहणारी व्यक्ती हा उद्योग सुरू करू शकते.

रबरी पट्टे बनविणे :

ज्या कारखान्यामध्ये सतत उत्पादन प्रक्रिया चालू असते त्या कारखान्यांत सामान वाहून नेणार्‍या रबरी पट्ट्याची गरज लागते. भारतातील सतत प्रगतिशील असलेल्या औद्योगिकीकरणामुळे रबरी पट्ट्याची मागणी ही दिवसेंदिवस वाढतच आहे. थर्मल ऊर्जा बनविणारे उद्योग, खतनिर्मिती करणारे उद्योग, रेल्वे उद्योग, रसायने बनविणारे कारखाने अशा अनेक क्षेत्रांत या पट्ट्यांची गरज लागते. त्यामुळे रबरी पट्टे बनविणारा उद्योग हा रबर क्षेत्रातील सर्वात जास्त नफा मिळवून देणारा उद्योग म्हणता येईल.

रबरी चटई बनवणे : रबरी चटईही अनेक ठिकाणी वापरली जाते, ज्यात प्रामुख्याने कारखान्यांतील लादीवरील आवरण बनविण्यासाठी, कारखान्यात वस्तू स्थिर ठेवण्यासाठी, घरच्या वापरासाठी, पायपुसणी बनविण्यासाठी, गाडी ठेवतो त्या जागी लावण्यासाठी इ.चा समावेश आहे. रबरी चटईची उत्पादन प्रक्रिया फार किचकट नसल्याने लघुउद्योजकांसाठी ही एक चांगली उद्योगसंधी आहे.

 

रबरी हातमोजे बनवणे (Making rubber gloves)

साधारणतः वैद्यकीय क्षेत्रात, वाहन क्षेत्रात आणि उत्पादन क्षेत्रांत रबरी हातमोज्यांची मोठ्या प्रमाणावर मागणी आहे. हात आणि बोटांचे उष्णता, विजेचा धक्का, ओरखडे, घटक रसायने तसेच विविध साथींपासून रक्षण करण्यासाठी हे रबरी हातमोजे वापरले जातात. हा उद्योग एखाद्या छोट्या स्टार्टअपला जितके भांडवल लागते तितके उभे करून सुरू करता येऊ शकतो.

रबरी शिके बनवणे

रबरी शिक्के बनविण्याचा उद्योग आपण घरच्या घरीसुद्धा सुरू करू शकतो. सध्याचे रबरी शिक्के कार्यालयीन वापरासाठी जास्त प्रमाणात वापरले जातात. हा व्यवसाय अतिशय कमी भांडवलातसुद्धा सुरू केला जाऊ शकतो. सध्या रबरी शिक्क्यांसोबत आधीपासूनच शाई साठवून ठेवलेले शिक्के बनविणे हासुद्धा एक उत्तम पर्याय आहे.

 

#40. कापूर बनवण्याचा उद्योग

उद्योगाची माहीती:-

कापूर हा हिंदू धर्मात जास्त वापरला जातो.

 

प्रत्येक देवाच्या कामात कापराचा उपयोग होतो.

 

कापूर बणवण्याचा उद्योग हा खुप सोपा आहे.

( Business ideas in marathi ) व याला लागणारा कच्चा माल फक्त कापूर पावडर आहे.

 

उद्योगासाठी लागणारा कच्चा माल:-

 

या उद्योगासाठी कच्चा माल फक्त कापूर पावडर किंवा त्याला काम्फोर पाउडर पण म्हणतात.

हा लागतो.

 

उद्योगासाठी लागणारं मशीन:-

 

या उद्योगासाठी लागणारं मशीन हे पूर्णपणे आॅटोमाटीक असत.

 

त्या मशीन मध्ये कापूर पावडर टाकण्याची जागा असते.

या मशीनद्वारे वेगवेगळ्या साईज चे कापूर बणूण बाहेर येतात (कापराच्या वड्या). पण यासाठी डाई लावावी लागते.

 

कापूर बणवण्याची प्रक्रिया: –

यामध्ये कापूर पावडर मशीन मध्ये प्रमाण बघून घालावी.

कापूर पावडर मशीन मध्ये घातल्यावर मशीन आॅटोमाटीक कापराच्या वड्या बणवते.

 

बणलेल्य वड्या पाकिट मध्ये घालून पाॅक करावे.

कापूर तयार.

 

*सगळ्या मशीन व कच्चा माल तुम्हाला indiamart.com या वेबसाईटवर मिळेल.

 

या वेबसाईटवर तुम्ही तुमच गावाचे किंवा शहराचे नाव ‘Your city’ च्या ठिकाणी टाका

 

आणि जो कच्चा माल आणि मशीन हवी आहे तो SEARCH करा.

 

तूम्हाला तूमच्याच शहरात किंवा गावात हा कच्चा माल, मशीन मिळेल.

 

तूम्हाला SELLER ला फोन करावा लागेल जो तुम्हाला याच वेबसाईटवर मिळेल*

या उद्योगा बद्दलची ही माहिती संषिप्त रूपात आहे.

 

या उद्योगा बद्दल आणखी माहिती साठी तूम्ही GOOGLE वर SEARCH करू शकता.

 

आणि YOUTUBE वरही SEARCH करू शकता.

 

तूम्हाला तिथे खूप माहिती मिळेल व ती हिंदी भाषेत असेल.

 

#41. टिशू पेपर बनवण्याचा उद्योग

 

उद्योगाची माहीती:-

टिशू पेपर ची मुख्यता मागणी हॅटेल मध्ये होते.

टिशू पेपर बनवण्यासाठी कमी वेळ लागतो.

आणि लोक ही कमी लागतात.

आणि हा उद्योग मशीन वर अवलंबून आहे.

 

हा उद्योग सुरू करायला कमीत कमी 8 लाख रुपयांची गुंतवणूक हवी.

 

उद्योगासाठी लागणार्या वस्तू (कच्चा माल) :-

 

या उद्योगासाठी फक्त पेपर रोल ची अवश्यकता आहे.

आणि हा कच्चा माल तुम्हाला indiamart.com वर मिळेल.

 

उद्योगासाठी लागणारं मशीन:-

 

टिशू पेपर बनण्याच मशीन हे पूर्णपणे आॅटोमाॅटीक असते.

 

या मशीन मध्ये पेपर रोल घातला की हे मशीन तूम्हाला टिशू पेपर बनवून देते.

 

या मशीनची किंमत मशीन मधून तयार होणार्या टिशू पेपर च्या साईज वर अवलंबून आहे.

 

खूप ठिकाणी 30×30 चा टिशू पेपर युज होतो. आणि या साईज ची टिशू पेपर बनण्याची मशीन 5 लाखात येईल.

 

टिशू पेपर बनवण्याची प्रक्रिया:-

 

सगळ्यात पहीला पेपर रोल ला रोलिंग च्या जागेवर बसवा.

 

तिथून हा पेपर रोल एम्बोस्सिंग ला जातो.

 

तिथून पुढे पेपर मशीन च्या फोल्डिंग सेक्शन मधून जातो.

 

व फोल्डिंग होऊन कट होऊन बाहेर पडतो.

 

कटिंग झाल्यावर टिशू पेपर बनतो.

 

*सगळ्या मशीन व कच्चा ( Business ideas in marathi ) माल तुम्हाला indiamart.com या वेबसाईटवर मिळेल.

 

या वेबसाईटवर तुम्ही तुमच गावाचे किंवा शहराचे नाव ‘Your city’ च्या ठिकाणी टाका

 

आणि जो कच्चा माल आणि मशीन हवी आहे तो SEARCH करा.

 

तूम्हाला तूमच्याच शहरात किंवा गावात हा कच्चा माल, मशीन मिळेल.

 

तूम्हाला SELLER ला फोन करावा लागेल जो तुम्हाला याच वेबसाईटवर मिळेल*

या उद्योगा बद्दलची ही माहिती संषिप्त रूपात आहे.

 

या उद्योगा बद्दल आणखी माहिती साठी तूम्ही GOOGLE वर SEARCH करू शकता.

 

आणि YOUTUBE वरही SEARCH करू शकता.

 

तूम्हाला तिथे खूप माहिती मिळेल व ती हिंदी भाषेत असेल.

 

#42. फेसबुक

काय आहे हा प्रकार :-

तुम्ही फेसबुक वर खुप असे पेजेस बघितले

असतील जे जोक्स पोस्ट करतात. meme

पोस्ट करतात. तर ती लोक जस पैसे

कमावतात तेच मी सांगितले आहे.

 

फेसबुक वरून पैसे कसे कमवतात :-

या साठी तुम्हाला फेसबुक वर पेज बनवायला

हवे आणि या पेज वरून

तुम्ही पैसे कमवू शकता.

 

फेसबुक पेज कसे बनवायचे :-

हे खुप सोपे आहे. फेसबुक APP वर ‘पेज’

असा OPTION आहे. त्यावर क्लिक करा

व क्रिऐट पेज वर क्लिक करा.

आणि पेज बनवा.

 

काय करायच पेज वर :-

तुम्ही सर्व प्रथम एक कॅटेगरी निवडा उदा.

LOVE STATUS, JOCKES,MEME. ई

. आणि पेज वर दररोज पोस्ट करा. किंवा

तुमच्या इतर काही कल्पना असतील तर

त्या करा.

 

पैसे कसे कमवायचे :-

तुम्ही तुमच्या पेज वर व्हिडिओ पोस्ट करून.

त्या व्हिडिओ वर ADDS लाऊन पैसे कमवू

शकता. पैसे कमावण्यासाठी ( व्हिडिओ वर

ADDS लावण्यासाठी) तुम्हाला तुमच्या पेज

ची पात्रता बनवावी लागेल.

पैसे कमावण्यासाठी पात्रता ह्या आहेत.

 

१ तुमच्या पेज वर १०,००० लाईक हवेत.

 

२ तुम्ही ( Business ideas in Marathi ) ज्या व्हिडिओ पोस्ट करता त्या

व्हिडिओ वर ३०,०००

व्हिवज हव्यात( ३०,००० लोकांनी तुमच्या

व्हिडिओ बघितल्या पाहिजे १ मिनिटे)

सगळ्या व्हिडिओ मिळून.३०,००० व्हिवज

हवेत.

 

३ तुम्ही ज्या व्हिडिओ वर ADDS लावणार

आहात ती ३ मिनिटांची किंवा त्याच्या पेक्षा

मोठी हवी

 

 

सुतार काम Carpenter business ideas in Marathi

लाकडाचा वापर करून त्याद्वारे मानवोपयोगी वस्तू तयार करण्याची कला म्हणजे सुतारकाम होय. यासाठी लाकूड कापून त्याची विविध तऱ्हेने जोडरचना केली जाते. मानवाच्या रोजच्या वापराच्या दृष्टीने हे अत्यंत महत्त्वाचे काम आहे. सुतारकामाचे पुढील मुख्य प्रकार आहेत :

(१) जुन्या पद्घतीच्या घराला लागणारे खांब, तुळया, कैच्या व चौकटी असे साहित्य तयार करून त्यांची जोडणी करणे.

(२) फळ्यांची दारे, खिडक्या व विभाजक पडदे अशा प्रकारचे सपाट भाग बनवून बिजागऱ्या, कड्या व अटका बसविणे.

(३)खुर्च्या, टेबले व कपाटे अशा प्रकारचे साधे तसेच शोभिवंत उंची फर्निचर तयार करणे.

(४) मोठ्या इमारतीच्या बांधकामात लागणारे,कमानीच्या व काँक्रीटच्या आधारांचे तात्पुरत्या स्वरूपाचे लाकडी काम करणे.

(५) शेतकामांसाठी लागणारे औत, नांगरादी लाकडी अवजारे बनविणे.

(६) तेलघाणे, उखळ, जाती व चरक अशा प्रकारची लाकडी यंत्रे तयार करणे.

(७) बैलगाड्या, हातगाड्या ( Business ideas in marathi ) घोड्यांच्या गाड्या, टांगे, मेणे व पालख्या यांसारखी वाहने बनविणे.

(८) नावा, पडाव, शिडाची जहाजे व तराफे अशा प्रकारची पाण्यातील वाहने बनविणे.

(९) सूत व कापड उद्योगांतील चरखे, हातमाग वगैरे साहित्य तयार करणे.

(१०) पिपे, खोके व पिंजरे अशा प्रकारचे साहित्य बनविणे.

(११) पांगुळगाडा वगैरे खेळण्याचे लाकडी साहित्य तयार करणे.

(१२) फर्निचरासाठी लागणारे गोल छेदाचे नक्षीदार काम, लेथ यंत्रावर कातून त्यावर तेलातील रोगण (व्हॉर्निश) किंवा लाखेचे रंग बसविणे.

(१३) विविध प्रकारचे पोकळ व भरीव कातकाम करणे. (१४) लाकडी भागावर नक्षी कोरणे आणि जाळीचे काम करणे.(१५) ओतकामासाठी लागणारे नमुने व तात्पुरत्या स्वरूपाच्या पेट्या बनविणे.

(१६) रूळगाड्या, मोटारगाड्या, आगबोटी आणि विमानांमध्ये लागणारे लाकूडकाम करणे.

सुतारकामातील प्रत्येक प्रकारच्या कामात तरबेज होण्यासाठी अनेक दिवस प्राथमिक शिक्षण घ्यावे लागते व नंतर प्रत्यक्ष कामाचाही भरपूर अनुभव मिळवावा लागतो. या कामात वैयक्तिक कौशल्यालाही खूप वाव असतो. कोणताही सुतार सर्व प्रकारचे काम करीत नाही. प्रत्येक सुतार त्याला मिळालेल्या किंवा स्वतःच्या पसंतीने निवडलेल्या शिक्षणाप्रमाणे विशिष्ट शाखेत काम करून हळूहळू पारंगत होतो.

भारतात पूर्वी सुतारकाम हे कौशल्याचे काम जातीनिहाय पारंपरिक रीत्या एका पिढीकडून दुसऱ्या पिढीला शिकविले जात असे. मात्र स्वातंत्र्य मिळाल्यानंतर सुतारकाम शिकविण्यासाठी औद्योगिक व तांत्रिक संस्था (आय. टी. आय.सारख्या), शासकीय तसेच खासगी संस्थांतूनही प्रशिक्षण सुरू करण्यात आले. त्यात शास्त्रशुद्घ पद्घतीने सुतारकामाचे शिक्षण देण्यात येते. त्यामुळे अधिकाधिक कुशल व परिपूर्ण कारागीर तयार होऊन कार्यक्षमता व उत्पादन वाढण्यास चालना मिळाली.

दररोजची मजुरी घेऊन काम करणारे सुतार कामाच्या ठरविलेल्या तसेच लाकूड बाजाराची चांगली माहिती असावी लागते. त्यांना लाकडाची जागेवर जाऊन काम करतात. ग्राहकाच्या मागणीप्रमाणे माल तयार करून मापे घेणे व त्यांची राशी (आकारमान) मोजणे, काम करण्यासाठी किती देणारे सुतार बहुतांशी काम आपल्या दुकानात करतात. या सुतारांना लाकडांची वेळ लागेल, याचा अंदाज व त्यासंबंधीचा सर्व हिशोब यावा लागतो.

भारतामध्ये बाभळीचे लाकूड सर्व राज्यांत मिळते. ते फार मजबूत व चिवट तसेच किमतीलाही स्वस्त असल्यामुळे, ग्राहकाच्या मागणीनुसार सुतार बहुतेक प्रकारच्या कामासाठी मुख्यतः बाभूळच वापरतात. हे लाकूड फार घट्ट असल्यामुळे त्याचे काम करण्यासाठी बरीच मेहनत लागते. फर्निचर व घरकामांसाठी मुख्यतः सागवानाचे लाकूड वापरले जाते. ते हलके व नरम असून त्यावर काम करणे सोपे जाते. या लाकडात एक प्रकारचे सुवासिक तेल असल्याने या लाकडाला कीड लागत नाही; मात्र ते इतर लाकडांच्या मानाने बरेच महाग असते. भारतातील कर्नाटक, महाराष्ट्र, आंध्र प्रदेश, तमिळनाडू आदी राज्यांत पुष्कळ प्रकारची चांगली लाकडे मिळतात [⟶ लाकूड; साग]. आता प्लायवुडसारख्या औद्योगिक प्रक्रियेने नैसर्गिक लाकडापासून बनविलेल्या फळ्या मोठ्या प्रमाणावर वापरल्या जातात.

बाजारात मिळणारे लाकूड हे गोल छेदाचे सोट, फळ्या,तक्ते व रिफा अशा स्वरूपांत मिळते. कोणतेही लाकडी काम करताना बाजारातून आणलेल्या लाकडाचा पृष्ठभाग चांगला सोलून साफ करावा लागतो. नंतर त्यावर रंधा मारून त्याचा दर्शनी भाग गुळगुळीत करतात व त्यामधून ठराविक लांबीचा तुकडा कापून घेतात. या तुकड्यावर भोके पाडावयाची असल्यास त्यांची जागा मापाप्रमाणे निश्चित करून तेथे खिळा मारून खूण करतात. ज्या ठिकाणी खाचा पाडावयाच्या असतील, तेथे तीक्ष्ण टोकाच्या दाभणाने किंवा खतावणीने रेघा मारून खुणा करतात. भोके पाडण्यासाठी अनेक प्रकारची छिद्रक यंत्रे असतात. खाचा पाडण्यासाठी निरनिराळ्या रुंदींच्या (२ मिमी. ते ५० मिमी.) पटाशा व हातोड्यावापरतात. अनेक प्रकारच्या कामांत निरनिराळ्या प्रकारचे जोड करावे लागतात, ते नीट आवळून स्क्रू किंवा कळकाचा पाचर बसवून पक्के करतात. काही जोडांमध्ये विशेष मजबुती आणण्यासाठी अभिलागी (चिकटविणारे पदार्थ) व सरसही भरतात.

पारंपरिक पद्घतीने लाकडी भागांची मापे घेण्यासाठी १ मी. लांबीची सरळ पट्टी किंवा १५ सेंमी. लांबीच्या चार पट्ट्या पितळी बिजागरीने जोडून तयार केलेली घडी करता येण्यासारखी ६० सेंमी. लांबीची पट्टी वापरतात. या पट्ट्या उत्तम प्रकारच्या बॉक्स जातीच्या पिवळट लाकडाच्या असतात आणि त्यावर सेंमी. व मिमी. खुणा केलेल्या असतात. चौकोनी लाकडावर लहान रेघा काढण्यासाठी व यांच्या बाजूंमधील काटकोनाची तपासणी करण्यासाठी २० सेंमी. लांबीचे पाते असलेला पोलादी गुण्या वापरतात. तिरप्या रेघा काढण्यासाठी ‘बडी’ वापरतात. वर्तुळाकार रेघ काढण्यासाठी कर्कट (कंपास) वापरतात. आता मोजकामासाठी तसेच आकृतिबंधासाठी संगणकाचाही वापर केला जातो.

इतिहास

: लाकूड जगभर सर्वत्र आढळते. त्यामुळे मानवा-साठी आवश्यक साहित्य म्हणून ते हजारो वर्षांपासून वापरात आहे. सुतारकामाची अनेक हत्यारे व तंत्रे यांना मध्ययुगानंतर परिपूर्ण रुप प्राप्त झाले आणि तेव्हापासून त्यांच्यामध्ये थोडाच बदल झालेला आहे.

नवाश्मयुगाच्या काळात वन प्रदेशांमध्ये आदिम सुतारकामाचा विकास जलद गतीने झाला. या काळात दगडी कुऱ्हाडींमध्ये सुधारणा झाल्या. त्यामुळे प्राण्यांसाठीचे सापळे, हिमबर्फावरुन घसरत जाणाऱ्या गाडया ( हिमशकट ), लाकूड कोरुन बनविलेल्या नावा व निवारा यांसाठी लागणाऱ्या लाकडाला योग्य तो आकार देणे, या कुऱ्हाडींमुळे शक्य झाले. इ. स. पू. तीन हजार वर्षांपूर्वीच्या काळात पेट्या, पेटारे व झोपण्यासाठीच्या खाटा तयार करण्यासाठी ईजिप्तमध्ये तांब्याची हत्यारे वापरीत. नंतर दोन हजार वर्षांनी तेथे काशाची ( ब्राँझची ) हत्यारे आणि छिद्र पाडण्याचे धनुकलीने फिरवावयाचे साधन वापरात होते. ⇨तूतांखामेन याच्या थडग्यातील सुंदर व नाजुक फर्निचरवरुन ईजिप्शियनांचे त्या काळातील सुतारकामातील कौशल्य दिसून येते.

अशा तऱ्हेचे कौशल्यपूर्ण फर्निचर यूरोपमध्ये प्रबोधन काळापर्यंत बनविण्यात आले नव्हते. मात्र तेथे लाकूड झोपडया, घरगुती साहित्य, प्रेतसंस्काराचे साहित्य व कुंपण तयार करण्यासाठी वापरीत.नवाश्मयुगातील माणसाने ऱ्हाइन लँड व डेन्मार्क येथे ३० मी.पेक्षा लांबलचक चौकोनी लाकडी घरे बांधली होती. लाकडी खांबांवरील किंवा तुळयांच्या चौकटींवर स्वित्झर्लंडमध्ये तथाकथित सरोवर ग्रामे ( लेक व्हिलेज ) उभारली होती. त्यांवरुन तेव्हा सुतारकामाची कला अस्तित्वात होती, हे दिसून येते. रोमन लोकांनी इंग्लंड जिंकण्याआधी तेथील सुतार आधुनिक आकारांचे लोखंडी वाकस (तासणी), करवती, आरी, रंधण्याची हत्यारे, सुऱ्या व कानशी वापरीत होते आणि खांबावरच्या लेथवर लाकडी कातकाम करीत असत.

मध्ययुगामध्ये बहुतेक सुतारकामांना विशेषीकृत स्वरूप प्राप्त झाले होते. उदा., जहाजे,रथ, गिरण्या, गाड्या बांधणारे व दुरुस्त करणारे सुतार; तसेच कातकाम करणारे व पिपे बनविणारे वगैरे. सर्व प्रकारची सामान्य कामे करणारे सर्वसाधारण सुतार बहुतेक खेड्यांत व जमीनदारांच्या वस्तीवर असत. सुतार अधिक मोठ्या शहरांत एकत्र आले होते. उदा., तेराव्या शतकात पॅरिसमध्ये सु. १०८ सुतार होते. जवळपासच्या सुतार नसलेल्या लहान खेडेगावांत आणि जेथे मोठ्या बांधकामाच्या ठिकाणी तात्पुरते सुतार हवे असत, अशा कामांच्या ठिकाणी हे कुशल सुतार आपली हत्यारे बरोबर घेऊन जात असत.

मध्ययुगातील सुतारांकडे त्याकाळी शोधून काढलेली अनेक कार्यक्षम हत्यारे होती. उदा., भोक पाडण्याचा एक प्रकारचा सामता. प्राचीन रोमन लोकांना माहीत असलेला रंधा बाराव्या शतकामध्ये परत वापरात आला. पोलाद निर्मितीतील सुधारणांमुळे धार असलेली पोलादी हत्यारे तेव्हा वापरात आली. घडीव लोखंडाचे विविध आकारांचे खिळे किंवा कधीकधी लाकडी खिट्या वस्तूचे भाग एकत्र धरुन ठेवण्यासाठी व जोडण्यासाठी वापरीत. स्क्रू मात्र सोळाव्या शतकापर्यंत वापरात नव्हते.

उत्तर यूरोपमध्ये प्रबोधन काळाआधीच्या काळातील चर्च, हवेल्या व किल्ले लाकडाचे बांधलेले होते. नंतर हळूहळू लाकडाऐवजी दगडाच्या अशा भव्य वास्तू बांधण्यात येऊ लागल्या. मात्र अशा दगडी वास्तूंमधील लाकडी तख्त, दरवाजे इत्यादींसाठी व नंतर लाकडी तावदाने तयार करून बसविण्यासाठी कुशल सुतारांची गरज असे. इंग्लंडमध्ये मोठ्या मापाची लाकडी छते उभारीत असत. त्या छपरांसाठी उंचावर वासे जोडण्याच्या प्रयुक्ती पुढे आल्या. छत उभारण्याच्या या भव्य तंत्राने वेस्टमिन्स्टर हॉलचे छत बांधताना कळस गाठला. त्यासाठी हातोड्याच्या आकृतीच्या तुळईचे (हॅमरबीम) तंत्र छतासाठी प्रथमच वापरण्यात आले. मोठ्या दगडी इमारतींत उंच भिंती, मनोरे, कमानी इ. बांधताना पहाड (परांची) उभारावे लागत. पहाड उभारण्याचे काम सुतार करीत असत.

मध्ययुगात घरे व इतर सामान्य इमारती लाकडाच्या उभारत असत. खांब व तुळया यांतील फटी भरुन काढण्यासाठी पातळ लाकूड किंवा माती व इतर द्रव्यांचे मिश्रण वापरीत. मध्ययुगात मुख्यतः पेट्या, टेबले, बाके इ. फर्निचर वापरीत. उद्योग व शेती यांतील अधिक मोठी अवजारे तसेच गलोल यंत्रे व वेढयासाठी उभारावयाचे मनोरेही सुतार तयार करीत.

प्रबोधन काळातील इमारतींच्या सौंदर्यात सुतारकामातील कलेचाही सहभाग मोठा होता. लंडनमधील सेंट पॉल्स कॅथेड्रेलचा बाहेरील घुमट आणि ऑक्सफर्डमधील शेल्डोनियन थिएटरच्या छताचा विस्तार या ⇨ सर क्रिस्टोफर रेन यांच्या लाकडी बांधकामातील सर्वोत्कृष्ट कलाकृती आहेत. न्यू इंग्लंडमधील बांधकामांतील लाकडी कामांमुळे तेथे सुतारकामाच्या व्यवसायाचा चांगलाच जम बसला होता. सुतारकामातील सुधारणांमुळे अधिक चांगली गुणवत्ता असलेले फर्निचर तयार करणाऱ्यांना मंजुषाकार सुतार असे संबोधण्यात येऊ लागले. साधी हत्यारे वापरुन इतर प्रकारचे सुतारकाम करणारी मंडळी घट्ट जोड देऊन वस्तू तयार करीत. त्यांना जोडकाम करणारे सुतार (जॉइनर) असे म्हणत.

पूर्वी इमारतीच्या बांधकामात लाकूड मोठ्या प्रमाणात वापरीत असत. आधुनिक काळात या लाकडाची जागा अधिक भक्कम व कमी ज्वलनशील पदार्थांनी (उदा., लोखंड, काँक्रीट) पुष्कळ प्रमाणात घेतली. यंत्राने तयार केलेले आयते भाग वाढत्या प्रमाणात वापरात आल्याने सुतारकामातील कारागिरीच्या कामांतही घट होत गेली उदा., १८००–१८१० या दशकात फ्रेंच-इंग्रज अभियंते सर मार्क इझॅम्बार्ड ब्रूनेल यांनी इंग्लंडमध्ये पोर्टस्मथ येथे जहाजाच्या ठोकळ्यांचे मोठ्या प्रमाणावर उत्पादन सुरु केले. त्यानंतर जवळजवळ तीस वर्षांनी जॉर्ज वॉशिंग्टन स्नो यांनी अमेरिकेत शिकागो येथे इमारत बांधण्याचे नवीन तंत्र सुरु केले. त्यातील विशिष्ट भाग यंत्रनिर्मित होते. यामुळे बांधकामाची अधिक स्वस्त व जलद पद्घती पुढे आली. परिणामी कुशल सुतारांचे काम कमी झाले.

प्रगत देशांत यंत्राद्वारे बनविलेले योग्य आकाराचे लाकडी तुकडे जोडून वस्तू तयार करण्याची पद्घत रुढ झाली. यात शक्तिचालित हत्यारांची भर पडल्याने कामाची गती वाढली. यामुळे दीर्घकालीन उमेदवारी व व्यापक अनुभव यांतून सुतारकामात येणाऱ्या कौशल्याची गरज उरत नसल्याने अशा तऱ्हेचे कौशल्य इतिहासजमा होत आहे. मात्र हौशी मंडळींना सुतारकामात असणारा रस टिकून राहाणारा आहे.

 

जाळी काम

वास्तूमध्ये जाळीकाम हे प्रायः उष्ण वाऱ्याच्या झोतापासून अथवा प्रवाहापासून निर्माण होणाऱ्या उष्म्याचे प्रमाण कमी करणे, तसेच वाऱ्याच्या झोताचे वेग सुसह्य करणे, धुळीचा त्रास कमी करणे यांसाठी योजले जाते. त्याचप्रमाणे एकांत साधणे व उजेडाचे प्रमाण सुखावह राखणे, हेही जाळीकामाचे उद्देश आहेत. दगडी फरश्यांमध्ये किंवा मातीच्या मोठ्या मुलायम चिपांमध्ये भोके पाडून त्यामध्ये लाकडाच्या उभ्याआडव्या पट्ट्या मारून तयार केलेल्या जाळ्यांचा वापर उष्ण कटिबंधात विशेषेकरून करण्यात आला. इस्लामी वास्तूंमध्ये, गॉथिक चर्चमध्ये तसेच चीन-जपान आदी देशांच्या वास्तुनिर्मितीमध्ये जाळ्यांचे विविध व वैशिष्ट्यपूर्ण नमुने आढळून येतात.

आकारभेदांनुसार जाळीकामाचे सर्वसाधारण प्रकार पुढीलप्रमाणे होत : (१) अर्धनळाकृती कौले भिंतीच्या बांधकामात योजून वर्तुळाकृती जाळी सांधणे. प्राचीन भारतीय गृहरचनेतील स्वयंपाकघरामध्ये व स्नानगृहात धूर जाण्यासाठी जे झरोके असत, त्यांच्या तोंडावर ही जाळी बसविलेली असे. (२) विटांच्या बांधकामात त्या तिरप्या एकमेकांशी टेकून वापरणे; अथवा त्या सोंगटीच्या पटाप्रमाणे योजून जाळीकाम करणे. (३) पक्वमृदेच्या ओतीव प्रकारच्या जाळ्या. यांत पानफुलांची तसेच विविध भौमितिक आकारांची नक्षीदार गुंफण आढळते. भारतात गुप्तकालीन कालखंडात या जाळ्यांचा वापर होत असे. (४) संगमरवर, दगडी फरशी, लाकूड यांच्या जाळ्या कठडे, झरोके, खिडक्या, आडोशीपट यांसाठी प्राचीन काळापासून वापरात आहेत. तसेच कबरीभोवतीची जागा पवित्र राखण्यासाठी जाळीचे आडोशीपट योजण्याची प्रथाही आढळून येते. फतेपुर सीक्री, अहमदाबाद येथील कबरी तसेच आग्रा येथील ताजमहाल व इतमाद उद्दौलाजी कबर अशा जाळीकामासाठी उल्लेखनीय आहेत. सलीम चिश्तीच्या कबरीवरील आणि अहमदाबादच्या सिद्दी सय्यद मशिदीतील जाळ्या प्रमाणबद्ध व नाजुक सौंदर्याबद्दल विशेष प्रसिद्ध आहेत.

आधुनिक वास्तुनिर्मितीत ब्राझील येथील प्रसिद्ध लुईझ कॉस्टा या वास्तुविशारदाने काँक्रीटच्या जाळ्या इमारतीच्या बाह्यांगी योजिल्या आहेत. ही जाळीरचना एखाद्या वीणकामासारखी दिसते. आधुनिक गृहनिर्मितीत अशा काँक्रीटच्या जाळ्या शोभा व उपयुक्तता या दोन्ही हेतूंनी वापरल्या जातात.

चर्मकला काम Leatherwork business in Marathi

प्राण्यांच्या कातड्यापासून विविध प्रकारच्या वस्तू बनविण्याची कला. ही फार प्राचीन असून सार्वत्रिक आहे. प्राचीन काळी कपडे, भांडी, वाद्य, तंबू यांसारख्या जीवनावश्यक वस्तू कातड्याच्याच बनविण्यात येते.

पादत्राणे बनविणे हा कातड्याचा सर्वसामान्य उपयोग आहे. भक्कम कातडे ताण व मार पुष्कळच सहन करू शकते, म्हणून त्याचा उपयोग यंत्रातील एका चाकाची गती दुसऱ्या चाकास देण्यासाठी लागणाऱ्या पट्ट्याकरिता चांगला होतो. फार वापरात असलेल्या वस्तू उदा., ट्रान्झिस्टर, कॅमेरे, चष्मे अशा नाजुक वस्तूंची आवरणे व पैशाची पाकिटे इ. मऊ आणि शिलाईदार कातड्याची बनवितात. याशिवाय नेहमी वापरण्यास लागणाऱ्या पिशव्या, पाकिटे, दप्तरे, प्रवासी पेट्या वगैरे कातड्याच्या वस्तू दीर्घकाळ टिकतात. शोभेच्या वस्तूही पुष्कळ वेळा कातड्याच्या बनवितात, जसे – जडजवाहिऱ्यांच्या पेट्या, कलमदान, आरशाच्या कलापूर्ण चौकटी, भिंतीवरील पडदे, विभाजक पडदे, गालिचे वगैरे. ध्रुवप्रदेशासारख्या अतिथंड प्रदेशातील रहिवासी कातड्याचे कपडे, बूट व हातमोजे वापरतात. प्राचीन काळी हिंदुस्थानात बाहुल्या तयार करण्यासाठी कातड्याचा उपयोग करीत. कातड्याच्या पखाली वेदकालीही उपयोगात होत्या. तसेच डुक्कर, वाघ व हरिण इत्यादिकांच्या कातड्याची पादत्राणे बनवीत, असे निर्देश वेदवाङ्‌मयात आढळतात. पादत्राणे बनविताना हरणाच्या कातड्याची केसाळ बाजू वर ठेवीत. या पादत्राणांचा वापर यज्ञात विविध प्रसंगी करण्यात येई. कातड्याची नाणीही एकेकाळी वापरात होती. शिवाय नगारा, मृदंग, तबला यांसारखी चर्मवाद्ये तर प्रसिद्धच आहेत.

निरनिराळ्या प्राण्यांची कातडी काढून घेतल्यावर ती टिकाऊ बनविण्यासाठी रापवितात. काही झाडांची साल वाळवून, कुटून तिचे पाणी (द्रावण) तयार करतात. त्यात कच्ची कातडी कित्येक दिवस भिजत ठेवतात. नंतर ती वाळवून, ठोकून साफ करतात, या क्रियेस कातडे रापविणे म्हणतात. हल्ली रासायनिक पद्धतीने कातडी रापविण्याचे काम जलद व चांगले होते.

कातडी वस्तू शोभिवंत दिसाव्या यासाठी पुढील पद्धती वापरतात : (१) उठावरेखन करून त्यात निरनिराळे रंग भरणे, (२) उत्कीर्णन करणे, (३) कोरीव काम करणे, (४) साचेकाम करणे, (५) जाळकाम करणे म्हणजे नको असलेला भाग जाळून कोरीव काम करणे व (६) भिन्न भिन्न रंगांचे आणि आकारांचे चामड्यांचे तुकडे चर्मवस्तूवर जोडून जडावाचे काम करणे.

चर्मकलेतील सर्वांत महत्त्वाचे हत्यार म्हणजे कातडे कापण्याची सुरी. या सुऱ्या दोन प्रकारच्या असतात : (१) गोल धारेची सुरी व (२) सरळ पाते असलेली सुरी. कातडे कापताना कातड्याखाली धरण्यासाठी मऊ लाकडाचा पाट आवश्यक असतो. कोरीवकाम करण्यासाठी निरनिराळ्या आकारांची पटाशीसारखी धारदार हत्यारे व काम करताना ठोकण्यासाठी लाकडी हातोडा आणि नक्षीकामासाठी ठसे असलेली विविध हत्यारे वापरतात. शिवाय रेघ ओढण्यासाठी टोकदार टोच्या, छिद्र पाडण्यासाठी एका पात्यास खाच व दुसऱ्यास टोक असलेली पकड किंवा चिमटा यांचा उपयोग करतात. निरनिराळे ठसे असलेले चक्र टोकास बसविलेल्या एका हत्याराने कातड्यावर किनारीची नक्षी उठविता येते. जोडकाम करताना शिवण्यासाठी दोरा अगर वादी व सुईप्रमाणे टोच्या लागतो. सिमेंट किंवा कृत्रिम सरसाच्या द्रवाने चिटकवूनही जोडकाम करता येते. बटणे, बकले जोडण्यासाठी दोन टोकांचे खिळे (रिबीट) वापरतात. काम करताना कातडे योग्य प्रमाणात मऊ राहण्यासाठी भिजवून दमट ठेवावे लागते.

पूर्वी दिल्लीचे जोडे सर्वत्र प्रसिद्ध होते. या जोड्यांचे अनेक प्रकार असत. गणिकांकरिता तयार करण्यात येणाऱ्या सपाता फारच आकर्षक रीतीने तयार केलेल्या असत. त्यांवरील मोती, सोनेरी, जरतार, रुपेरी व सोनेरी टिकल्या, वर्ख इ. तांबड्या, काळ्या आणि पिरोजी रंगाच्या चामड्यावर फारच शोभून दिसत. कधीकधी मूळ कातड्यावरच वर्ख चढवून तर कधी रंगीबेरंगी कापडाचे तुकडे लावून व त्यावर कशिदा काढून त्या सपातांना आकर्षक बनवीत. १८६४ मध्ये चार लाख पादत्राणांची निर्यात करण्यात आली होती, असा उल्लेख सापडतो. तसेच काही वर्षापूर्वी सोनेरी जरीकाम केलेली पादत्राणे करण्याचा धंदा लखनौला प्रसिद्ध व भरभराटीत होता. तेथे अतिशय सुबक भरतकाम केलेली कृत्रिम फुले, दागिन्यांच्या पेट्या आणि शृंगार पेट्याही बनवीत. राजस्थानात भरतकाम केलेल्या सपाता, तलवारींच्या म्याना, ढाली इ. बनवीत असत. बिकानेर आणि जैसलमीर भागात घोड्याची व उंटाची खोगीरे बनवीत. त्यांवर भरतकाम केलेले असे. उंटाच्या पोटाच्या कातड्यापासून पाण्याच्या आणि अत्तराच्या बुधल्या बनविण्याचे काम बिकानेरला होत असे. या बुधल्यांवरही नक्षीकाम व रंगकाम चांगले केले जाई. मध्य प्रदेश व म्हैसूर राज्यांतील पादत्राणेही एके काळी बरीच प्रसिद्ध होती.

गुजरातेत कशिदाकाम केलेल्या कातडी चटया तयार होत असत. अहमदाबादला पूर्वी कातड्याच्या ढालीही करीत. ही कला मुसलमानी राज्यकर्त्यांच्या कारकीर्दीतच भरभराटीत होती. अयोध्येच्या नबाबाच्या काळी लखनौमधील भरतकाम केलेल्या पादत्राणांचे उत्पादन व खप चांगला होता. तरीही हल्ली पाटणा, कटक, झांशी, अहमदाबाद, पुणे, हैदराबाद, मद्रास, म्हैसूर, त्रिचनापल्ली, रायचूर व सेलम येथे जरीकाम व कशिदाकाम केलेली पादत्राणे बनविली जातात. पुण्याच्या पुणेरी जोडा व वाईचा शिरोळी जोडा एके काळी प्रसिद्ध होता, तर आज कोल्हापूरच्या कोल्हापुरी चपला प्रसिद्ध आहेत. शेख सादीच्या गुलिस्तान नावाच्या ग्रंथाची कातडी बांधणी सुरेख व सुबक करण्यासाठी अलवारच्या महाराज बनीसिंगाने दिल्लीच्या करीम अहमद नावाच्या कारागिराला १८२० च्या सुमारास मुद्दाम बोलाविले आणि ते काम त्याने फारच कलापूर्ण व प्रेक्षणीय केले, असे वर्णन आढळते. तेव्हापासून ही पुस्तकबांधणीची कला राजाश्रयाने अलवारमध्ये भरभराटीस आली होती. मद्रासमध्ये मेजावर टाकण्यासाठी ज्या रंगीत कातड्यांचा उपयोग करीत त्यांवर धार्मिक तसेच काल्पनिक आकृत्या असत. रायचूरला पातळ कातड्याच्या गोलवट अंथरण्या तयार करून त्यांवर स्त्री-पुरुषांच्या आकृत्या काढून त्यांना हत्ती किंवा उंट यांची तोंडे लावीत असत. याशिवाय माशांच्या खवल्यांच्या व कातड्यांच्या गंजिफा मद्रास व जयपूरकडे तयार छिद्रयुक्त कातडी पादत्राण, रोम, सु. २ रे शतक.

होत असत. हस्तोद्योगाच्या दृष्टीने भारतीय चर्मकला श्रेष्ठ दर्जाचे आहे, कारण आजही हातबांधणीची पादत्राणे – विशेषतः कलाकुसर केलेल्या चपला कोल्हापूरला बनत असल्यामुळे कोल्हापूरवरून व अन्य काही ठिकाणांहून त्यांची परदेशी निर्यात केली जाते.

आज तर कानपूरला कातडीकामाच्या व्यवसायाचे केंद्रस्थान म्हणून फार मोठे महत्त्व प्राप्त झाले आहे. तेथे पाश्चात्त्य पद्धतीची पादत्राणे, ट्रंका, घोड्याचे खोगीर, लगाम, सूटकेस यांसारख्या वस्तूंची निर्मिती यंत्राच्या साह्याने कारखान्यात मोठ्या प्रमाणावर होत असते. निर्यात होणाऱ्या या वस्तूंमध्ये आग्रा व कोईमतूर येथील सू-अपर्स, कोल्हापुरी चपला, कलकत्त्याच्या मेंढीच्या कातड्याच्या चपला आणि कानपूरच्या खेळण्याच्या वस्तू लोकप्रिय ठरल्या आहेत. भारतात जनावरांच्या कातड्याची पैदास फार मोठी आहे. तथापि त्यामानाने त्यापासून तयार होणाऱ्या वस्तूंचे उत्पादन मात्र कमी आहे. त्यामुळे देशातून निर्यात होणाऱ्या कच्च्या मालात कातड्याची निर्यात बरीच असून पश्चिमेकडील देश भारतीय कच्च्या कातड्याचे गिऱ्हाईक आहे. भारताचे हवामान उष्ण व पश्चिमेकडील देशांचे थंड हे याचे कारण आहे. कातडी वस्तू, कपडे व पादत्राणे यांचा उपयोग थंड देशात अधिक व आपल्याकडे कमी आहे.

छंद म्हणून चर्मकलाकामामध्ये आत्माविष्काराला खूपच वाव असतो. त्यामध्ये आपल्या कल्पना, विचार इत्यादींचा अविष्कार साधता येतो. पाश्चात्य देशांत छंद म्हणून या कलेचा प्रसार चांगलाच झाला आहे, आपल्या देशातही अलीकडे छंद म्हणून चामड्याच्या आकर्षक कलाकृतींची निर्मिती होऊ लागली आहे. अशा वस्तूंचे प्रदर्शनही भरविले जाते.

लोहारकाम Blacksmith business

भट्टीमध्ये लोखंडाच्या अगर पोलादाच्या लहान वस्तू लाल होईपर्यंत तापवून व ठोकून हाताने बनविण्याच्या कामास लोहारकाम म्हणतात. बंद भट्टीत मोठ्या वस्तू तापवून मोठ्या यांत्रिक घणाने ठोकून आकार देण्याच्या कामास घडाईकाम (फोर्जिंग) म्हणतात. [⟶ घडाई, धातूची]. शेतीकरिता लागणारी हत्यारे व अवजारे म्हणजेच विळा, कोयता, कुऱ्हाड, खुरपे, पहार वगैरे वस्तू लोहार बनवितो; तसेच बैलगाडीच्या लाकडी चाकास लोखंडी धाव बसवितो. भट्टीमध्ये घडीव लोखंड तापविल्यास त्यास कोणताही आकार देण्याइतपत ते नरम होते अगर त्याला लवचिकपणा येतो हा गुणधर्म माहीत झाल्यामुळे लढाईकरिता लागणारी तलवार, भाला, खंजीर, कट्यार, बाणाची टोके, परशू वगैरे हत्यारे लोहार बनवीत असत. ॲल्यूमिनियम मिश्रधातू, पितळ, कासे (ब्राँझ) याही लोहेतर धातूंपासून यंत्रांचे सुटे भाग व अनेक वस्तू लोहार बनवितो.

भट्टी : लोहारकाम करण्यासाठी भट्टीची आवश्यकता असते. खेडेगावात जमिनीत खड्डा खणून कोळसा ठेवण्याची व्यवस्था करतात व मागील बाजूंस हाताने चालणारा भाता बसवून हवेचा झोत येण्याची सोय केलेली असते. आता सुधारित भट्ट्या प्रचारात आलेल्या आहेत. काही भट्ट्या विटांच्या बनवितात, तर काही बिडाच्या बनवितात. आ. १ मध्ये बिडाची भट्टी दाखविली आहे. पुढच्या बाजूस कोक अगर कोळसा ठेवण्याकरिता जागा असून बाजूस हवा योण्याकरिता छिद्रयुक्त प्रोथ (निमुळती नळी) बसविलेला असतो. या प्रोथामुळे विद्युत् चलित्राने (मोटरने) चालविलेल्या पंख्याद्वारे येणारी हवा जोराने येते व कोळसा चांगला पेटतो. धूर जाण्याकरिता धुराडे वरच्या बाजूस असते. तयार झालेल्या वस्तू थंड करण्याकरिता किंवा काम करताना गरम झालेल्या सांडश्या थंड करण्यासाठी पाण्याची टाकी बसविलेली असते.

भट्टीवर काम करण्यासाठी खालील हत्यारांचा वापर करतात : (आ. २). (१) कलथा : हा नरम पोलदाचा असतो. कलथ्याने कोळसा ढोसता येतो व जरूरीप्रमाणे हालविता येतो. एका कलथ्याला भाल्यासारखे पण धार नसलेले टोक असते व दुसरा कलथा टोकाला वळविलेला असतो. भट्टीतील उष्णाता कायम ठेवण्यासाठी विस्तव प्रज्वलित ठेवावा लागतो व कोळशावरील राखही वारंवार काढावी लागते. या सर्व कामांसाठी दोन्ही कलथ्यांचा उपयोग करतात. (२) फावडे : भट्टीत कोळसा पुरविण्यासाठी फावड्याचा उपयोग करतात. हे नरम पोलादाचे असते. त्याला खैर, सागवान अथवा ॲश यांच्या लाकडाचा दांडा बसविलेला असतो. (३) झारी : कोळसा संथपणे जळण्यासाठी त्यावर मधूनमधून पाणी शिंपडण्यासाठी झारीचा उपयोग करतात.

खेडेगावात भट्टीकरिता लोणारी कोळता वापरतात, तर शहरातील कारखान्यांत दगडी कोळसा वापरतात. काही आधुनिक लोहारी भट्ट्यांत विद्युत् प्रवाह वापरतात. काही भट्ट्यांत रॉकेलाचा, इंधन तेलाचा अथवा नैसर्गिक किंवा कृत्रिम इंधन वायूचा उपयोग करतात.

शिवणकाम दोन कापडाचे तुकडे सुई व दोऱ्याच्या साहाय्याने एकमेकांना जोडणे ही शिवणकामाची ढोबळ व्याख्या आहे. शिवणकाम करणाऱ्या व्यक्तीस शिंपी म्हणतात.

शिवणकाम हाताने अथवा यंत्राच्या साहाय्याने करता येते. हाताने केलेल्या शिवणकामाच्या तुलनेत यंत्राचा वापर करून केलेले शिवणकाम हे कमी वेळात व अधिक सफाईदार होते म्हणून शिवणयंत्राचाच वापर केला जातो. मात्र लहान-सहान शिवणकामासाठी आजही हाताने केलेल्या शिवणकामावर भर दिला जातो. हाताने केलेल्या शिवणकामास हातशिलाई असे म्हटले जाते. हातशिलाईमधे धावदोरा हा प्रमुख टाका म्हणून वापरला जातो. शिवणकामाचे रीतसर शिक्षण घेताना सरावासाठी आधी हातशिलाई शिकवली जाते व अशा शिक्षित व्यक्तीस शिलाईयंत्राचा सराव करण्यास दिला जातो.

केवळ कपडे शिवण्याकरता नव्हे, तर चामड्याचे दोन तुकडे शिवण्याकरता देखील शिवणकाम करतात.

 

मापे घेणे

एखाद्या व्यक्तीचे कपडे शिवण्यापूर्वी,त्या व्यक्तीची मापे घेतल्या जातात.त्यात उंची,घेर,बाही लांबी आदींचा समावेश असतो.ती मापे नोंदविल्या जातात.नंतर त्यानुसार कापड बेतल्या जाते.

 

कापड बेतणे

एका मोठ्या टेबलावर किंवा सपाट जागी कापड अंथरल्या जाते.त्यावर उंची,घेर आदी मापे उतरवून व शिलाई माया(मार्जिन) आदी गोष्टी जोडुन ते कापड मग कापल्या जाते.कापडाचे बेतण्यावर व कापण्यावरच कपड्याचा आकार ठरतो. एकदा कापलेले कापड मग जोडता येत नाही.म्हणून कापद वेतणे हा शिलाईचा महत्वाचा टप्पा आहे.कापतांना कापडाची घडी असल्यास ते सरकु नये म्हणून त्यास टाचण्या लावण्याची पद्धत आहे.

 

शिवणकाम

शिलाई यंत्रावर शिवण करणे हे जिकरीचे व कौशल्याचे काम आहे. ते सरावानेच जमते.शिलाई सुरु करण्यापूर्वी जे कापड शिवायचे आहे त्याचे अनुरुप धाग्याची निवड(मॅचिंग) करुन घेणे जरुरी आहे. कापड शिवल्यानंतर शिवण दिसायला नको अशी समजूत असते.शिलाई दरम्यान शिवणयंत्राने घालण्यात येणार्‍या टाक्यास ‘टीप’ असे म्हणतात.ती टीपही कापडास बघून योग्य हवी.जास्त लांब टीप उसवण्याची भिती असते तर खूप आखूड टीपने त्या ठिकाणुन कापड (सुईने जवळजवळ छिद्रे पडल्याने) लवकर फाटण्याची शक्यता असते

 

शिवणकामास लागणारी साधने

१) खडू (चॉक) – कपड्यावर मापांची मार्किंग साठी याचा उपयोग केला जातो.हा वेगवेगळ्या रंगात मिळतो.

२) कापड बेतण्यासाठी टेबल

अ – फ्रेंच कर्व्ह: वहीवर आकृती काढताना याचा उपयोग करतात. सरळ रेषा पट्टीच्या सहाय्याने काढाव्या व गोलाकार काढताना याचा उपयोग करावा. हे लाकडाचे किंवा प्लास्टिक चे असते.

ब – आकृती काढून झाल्यावर तशीच दुसरी आकृती काढायची असल्यास पहिली आकृती त्यावर ठेवून चिरणी (व्हील) फिरवल्या प्रमाणे ट्रेसिंग व्हील आकृतीच्या कडेने फिरवावे. म्हणजे खाली तशाच आकृतीच्या खुणा उमटतील.

३) मोठी स्केल [एल (L) या अक्षराच्या आकाराची] – आकृती काढण्यासाठी पट्टीचा वापर करावा. शक्यतो पट्टी लाकडी असावी म्हणजे तिचा वापर कापडावर मापे घ्यायला उपयोगी पडतो.

४) टाचण्या – कापड कापताना ते सरकू नये म्हणून टाचण्यानचा उपयोग करतात

५) कापडाचे अनुरुप दोरा – शिवताना ज्या प्रकारचा कपडा घेतला असेल त्याला योग्य असाच दोरा वापरावा .कपडा रंगीत असल्यास त्यासाठी वापरणारा दोरा त्या कापडापेक्षा किंचित गडद रंगाचा असावा.

६) लांब पात्याची कात्री

७) शिलाईयंत्र

८) कापडाची जाडी बघून त्यानूसार मशीनची सुई

 

अ. मशीनची सुई – मशीनची नं.९ ची सूई बारीक असते व नं.१४ ची जाड असते.

ब. हातसुई – हातसुयांचे वेगवेगळे नंबर असतात.

 

९) बटणे

१०) इस्त्री – ही लोखंडी व इलेक्ट्रिक असते. परंतु आजकाल इलेक्ट्रिक इस्त्री चा वापर जास्त प्रमाणात केला जातो.कोणताही कपडा शिवण्याआधी त्याला इस्त्री करून घ्यावी. कापडला कॅनवास चिटकवन्यासाठी इस्त्रीचा वापर केला जातो.

 

भरत काम

कोणत्याही वस्त्रप्रकारांवर सुती, रेशमी, लोकरी, जरतारी यासारख्या अनेक प्रकारच्या धाग्यांनी विविध प्रकारचे टाके घालून सुईने केलेले कलापूर्ण अलंकरण म्हणजे भरतकाम. भरतकामाच्या सुशोभनासाठी शंख-शिंपले, पिसे, रंगीबेरंगी मणी व काचा इ. वस्तूंचाही उपयोग करण्यात येतो. भरतकलेचा उगम सुईच्या विणकामाच्या छंदातून झाला असावा, असे म्हणतात. भरतकामाची ही कला प्रथमतः भारतात व इतर पौर्वात्य देशांत उदयास आली, असे म्हटले जाते. ‘भरत’ हा शब्द ‘भृ’ या मूळ संस्कृत धातूपासून बनलेला असून त्याचा अर्थ भरणे वा पूर्ण करणे, असा आहे. भरतकामात एखादा आकृतिबंध काढून तो धाग्याच्या साह्याने पूर्ण करण्याची क्रिया असते. भरतकाम हे प्रामुख्याने सुईधाग्याच्याच साह्याने पूर्ण होत असल्यामुळे त्याला वात्स्यायनाने आपल्या कामसूत्रात चौसष्ट कलांच्या यादीमध्ये ‘सूचीवानकर्म’ असे म्हटले आहे. भरतकामात एकूण मुख्य टाके ७५ असून उत्तरोत्तर या टाक्यांची संख्या वाढत गेल्याचे दिसते. सध्या जवळ जवळ ३०० पर्यंत टाक्याचे प्रकार आढळतात. यांपैकी प्रत्येक टाका कोणी व केव्हा प्रथम रूढ केला, हे सांगणे कठीण आहे. सामान्यः ही कला प्राचीन व सार्वत्रिक असल्याचे दिसून येते. उपयुक्तता, सौंदर्यनिर्मितीची आवड यांसारख्या प्रेरणा या कलेमागे असल्याचे आढळते. उपजीविकेचे एक साधन वा एक छंद म्हणूनही भरतकाम करण्यात येते.

 

भारतीय भरतकाम

भारतातील भरतकामाची परंपरा शिवणकलेइतकीच प्राचीन आहे. या भारतीय हस्तकलेचे नमुने काळाच्या ओघात नष्ट झाले असले, तरी प्राचीन ग्रंथांतून अलंकृत वस्त्रप्रकारांचे अनेक उल्लेख केलेले आढळतात. वैदिक वाड्मयात कशिदाकाम केलेले वस्त्र या अर्थी ‘पेश्‌स’ असा शब्द आलेला आहे. (ऋग्वेद २.३, ६, ४.३६, ७, ७.३४, ११, ४२, १. वाजसनेयि संहिता १९.८२, २०.४०. ऐतरेय ब्राह्यण ३.१०). वैदिक कालात भरतकाम हा स्त्रियांचा एक व्यवसाय होता, असे अनुमान यजुर्वेदांतर्गत नरमेधातील बलीच्या यादीत अंतर्भूत असलेल्या ‘पेशसकारी’ (कशिदा काढणारी स्त्री) या नावाच्या उल्लेखावरुन करता येते.

मोहें-जो-दडो व हडप्पा येथील उत्खननात भारतीय भरतकलेचे अनेक नमुने सापडले आहेत. कालिदास, वाणभट्ट, भारवि आणि इतर प्राचीन कवींच्या अभिजात संस्कृत साहित्यातही भरतकलेचा उल्लेख आढळतो. चंद्रगुप्त मौर्याच्या काळात आलेला ग्रीक प्रवासी मीगॅस्थिनीझ याने भरतकामयुक्त कपड्यांचे वर्णन केलेले आढळते. अजिंठा येथील भित्तिचित्रांतही भरतकामयुक्त वस्त्रांचा पुरावा मिळतो. भारतीय भरतकाम समृद्ध होते. त्यातून भारतीयांची धार्मिक वृत्ती दिसून येते. देवांची वस्त्रे भरतकामाने सुशोभित केलेली असतात. वाराणसी, पुरी, चिक्कनायका पेटा इ. ठिकाणी याचे नमुने अजूनही पाहावयास मिळतात.

नंतरच्या काळात परकीय देशांशी दळणवळण व व्यापार वाढला. परिणामतः इतर गोष्टिंप्रमाणेच भरतकामावरही परकीयांच्या कलेची व संस्कृतीची छाप पडू लागली. प्रथम प्राचीन इराण, ग्रीस, आशिया मायनर, चीन इत्यांदीशी व्यापार वाढला. इराणी आकृतिबंध व रंगसंगती यांचे भारतीय कलाकार आपल्या गालिच्यात अनुकरण करु लागले. मोगल काळात चित्रे व भडक रंगसंगती यांचा भारतीय भरत कलेवर परिणाम झाला. मोगल सम्राट अकबराने भारतीय कलाकारांसाठी कारखाने काढून भरतकलेला उत्तेजन दिले होते. यूरोपीय कलाकुसरीचा परिणाम विशेषतः कच्छी व काठेवाडी भरतकलेवर दिसून येतो. जगातील भरतकामात भारतीय भरतकामाचा क्रम बराच वरच्या दर्जाचा लागतो. याचे कारण भारतीय भरतकाम अनेक प्रकारांनी नटलेले आहे. उदा. काश्मीरचे सौंदर्य, लखनौचा रेखीवपणा, कच्छ-काठेवाड-गुजरातचा रंगीत डौल, पंजाबचे निरागस हास्य व दक्षिणेकडील नितांत भक्ती यांच्या वेधक छटा भारतीय भरतकलेत स्पष्टपणे उमटून दिसतात, कोयरी (कैरी) हा आकृतिबंध तर केवळ भारतीयच. हिरव्या आम्रफलापासून उचललेला हा कल्पक आकृतिबंध म्हणजे खास भारतीय कलाविष्कार होय. त्याचा अवलंब सर्वत्र केलेला आढळतो.

इंग्रजांच्या काळात त्यांनी स्वतःची हक्काची बाजारपेठ शाबूत राखण्यासाठी भारतीय उद्योगधंदे मारले; त्यामुळे या कलेतील कारागिरांचा राजाश्रय तुटला. नंतरच्या काळात ही कला इतर कलांप्रमाणे जीवनाचे ध्येय बनू शकली नाही; म्हणून ती मर्यादित राहिली.

भारतात सध्या मुख्य भरतकलेची केंद्रे कर्नाटक, महाराष्ट्र, काश्मीर, पंजाब, चंबा, गुजरात, कच्छ, काठेवाड, उत्तर प्रदेश, प. बंगाल, गोवा व हैदराबाद इ, असून मद्रास, बंगलोर तसेच दक्षिणेकडील काही प्रदेशांतही भरतकाम चालते व त्या त्या प्रदेशातील भरतकाम विशिष्ट नावाने ओळखले जाते. उदा., काश्मीरचा कशिदा, कर्नाटकाची कसूती, गुजरात – सौराष्ट्राचे आरसेकाम, लखनौची चिकनकारी, पंजाबची फुलकरी, बंगालचा कंथा व विहारचा चांदवा इत्यादी.

कोणत्याही वस्त्रप्रकारांवर सुती, रेशमी, लोकरी, जरतारी यासारख्या अनेक प्रकारच्या धाग्यांनी विविध प्रकारचे टाके घालून सुईने केलेले कलापूर्ण अलंकरण म्हणजे भरतकाम. भरतकामाच्या सुशोभनासाठी शंख-शिंपले, पिसे, रंगीबेरंगी मणी व काचा इ. वस्तूंचाही उपयोग करण्यात येतो. भरतकलेचा उगम सुईच्या विणकामाच्या छंदातून झाला असावा, असे म्हणतात. भरतकामाची ही कला प्रथमतः भारतात व इतर पौर्वात्य देशांत उदयास आली, असे म्हटले जाते. ‘भरत’ हा शब्द ‘भृ’ या मूळ संस्कृत धातूपासून बनलेला असून त्याचा अर्थ भरणे वा पूर्ण करणे, असा आहे. भरतकामात एखादा आकृतिबंध काढून तो धाग्याच्या साह्याने पूर्ण करण्याची क्रिया असते. भरतकाम हे प्रामुख्याने सुईधाग्याच्याच साह्याने पूर्ण होत असल्यामुळे त्याला वात्स्यायनाने आपल्या कामसूत्रात चौसष्ट कलांच्या यादीमध्ये ‘सूचीवानकर्म’ असे म्हटले आहे. भरतकामात एकूण मुख्य टाके ७५ असून उत्तरोत्तर या टाक्यांची संख्या वाढत गेल्याचे दिसते. सध्या जवळ जवळ ३०० पर्यंत टाक्याचे प्रकार आढळतात. यांपैकी प्रत्येक टाका कोणी व केव्हा प्रथम रूढ केला, हे सांगणे कठीण आहे. सामान्यः ही कला प्राचीन व सार्वत्रिक असल्याचे दिसून येते. उपयुक्तता, सौंदर्यनिर्मितीची आवड यांसारख्या प्रेरणा या कलेमागे असल्याचे आढळते. उपजीविकेचे एक साधन वा एक छंद म्हणूनही भरतकाम करण्यात येते.

जागतिक आढावा :

 

ईजिप्त : प्राचीन ईजिप्तमध्ये भरतकामाचे अस्तित्व असल्याचे दिसून येते. येथील पिरॅमिडमधील भित्तिचित्रे व ममींवरील वस्त्रे त्याची साक्ष देतात. ईजिप्शियन भरतकलेत लिननच्या कापडावर पशूंचे तसेच विविध भौमितिक आकृतिबंध सुती व जरीच्या धाग्याने भरलेले दिसतात. त्यांतील प्रत्येक धागा वैशिष्टपूर्ण आहे. आधुनिक सुशोभित ठिगळकामाचेही (ऑप्लिक वर्क) उत्कृष्ट नमुने तेथील भरतकामात दिसून येतात. ज्यू लोकांनी ईजिप्शियन लोकांकडूनच भरतकलेची प्रेरणा घेतल्याचे निर्देश आढळतात.

ग्रीस :

प्राचीन ग्रीक भरतकाम विशेषतः पांढऱ्या सुती पार्श्वभूमीवर रेशमी धाग्यांनी केलेले असे. लोकरीने व लिननच्या धाग्याने ऊर्णावस्त्रावर साखळी (चेन स्टिच) व बंगाली (सॅटीन स्टिच) या टाक्यांचा वापर करून येथील लोक भरतकाम करीत. लाल धाग्यांनी घातलेले रफूचे टाके त्यांच्या वापरात अधिक प्रमाणात असत. पाच सहा धाग्यांवर रफुचे मोठे टाके घालून ते भरतकाम करीत. अँस्टिपालिया व वायझंटिन टाका तसेच साखळीचा क्रेटन टाका, फुली टाका (क्रॉस स्टिच), हेरिंग माशाच्या काटयाचा टाका (हेरिंग बोन स्टिच) यांचा येथील भरतकामात वापर होत असून धागे मोजून केलेले भरतकाम जास्त प्रमाणात केले जाई. येथील जरीकाम दर्शनी भागात भरीव केलेले असे व त्याच्या आकृतिबंधात द्विमुखी गरुड, मोर व झाडे यांचा समावेश असे. कपडयांच्या दुरुस्तीमध्ये भौमितिक आकृतिबंध बंगाली टाक्याने केलेले असत. तसेच नागमोडी साखळीचे किंवा दुहेरी फुली टाके यांचाही वापर करण्यात येई.

इटली :

अँग्नर मिएल या लेखिकेने इटलीचा भरतकामातील अग्रेसर देशांची राणी (क्कीन ऑफ एम्ब्रॉयडरी कंट्रीज) म्हणून उल्लेख केला आहे.’इटालियन चर्च भरतकला’, जुनी असून ती अतिशय समृद्ध आहे. तेथे मखमल व सॅटीनच्या पार्श्वभूमीवर उंची कापडाचे सुशोभित ठिगळकाम चर्चच्या मोठमोठया पडद्यांवर आढळते. तसेच चर्च ध्वज आणि बिशपचे प्रासंगिक झगे यांवरही जरीधाग्याचे अतिशय नाजूक व पक्क्या टाक्यांचे भरीव भरतकला केलेले दिसते. इटालियन भरतकलेमध्ये इतरही काही वैशिष्टये आडळतात. उदा., ‘असीझी भरतकाम’. असीझी इटलीतील लहानसे खेडेगाव. तेथे सेंट फ्रान्सिस बर्गाडोनच्या स्मृतीनिमित्ताने चर्चमधील जोगिणीनी फुली टाक्याच्या पार्श्वभूमीवर टिपेच्या टाक्याने आकृतिबंध भरून ही कला निर्माण केली. आधुनिक जीवनात या कलेचा उपयोग उशा, बैठकीवरील अभ्रे, साडया, चहापात्राच्छादन (टिकोझी), मेजाच्छादन इत्यादींवर करतात. हे भरतकाम गडद धागा वापरून करण्यात येते. त्याचप्रमाणे पंधराव्या शतकात भरभराटीला आलेले पांढऱ्या कापडावर शुभ्र धाग्यांनी व काजाच्या टाक्यांनी भरलेले जाळीदार कापकाम (कटवर्क), जाळीदार स्तंभ (बार्स) बांधून भरलेले कापकाम (रेटिसिला वर्क), छाया भरतकाम (शॅडो वर्क), भरण (पॅडिंग) करून केलेले फुगीर भरतकाम व जाळीवरील सुशोभित ठिगळकाम (अँप्लिक ऑन नेट) ही इटालियन भरतकलेची खास वैशिष्टये असून इटालियन तुरपाईचा टाका (हेम स्टिच), फाशाचा टाका (लूप स्टिच) व किनार (बॉर्डर) ही आधुनिक भरतकलेत मोठया दिमाखाने शिरली आहे.

भारतात ईस्ट इंडिया कंपनीची स्थापना झाल्यावर दोन्ही देशांच्या व्यापारामुळे भारतीय आकृतिबंधांचा व रंगांचा बराचसा प्रभाव इंग्लिश भरतकलेवर पडला. जेम्स राजाच्या कारकीर्दीत जॅकोबियन भरतकला उदयास आली. सतराव्या शतकात भरतकाम लोकरीने करीत. त्यात बंगाली टाका, देठाचा टाका (स्टेम स्टिच), गाठण टाका (कोंचिन स्टिच), दाट व विरळ काजाचा टाका (बटनहोल स्टिच), परागाचा टाका (फ्रेंच नॉट स्टिच), लांब व आखूड टाका (लाँग अँड शॉर्ट स्टिच) आणि रूमानियन टाका इ. टाक्यांचा उपयोग करण्यात येई.

सोळाव्या शतकाच्या शेवटी ‘स्पॅनिश ब्लॅक वर्क’ हे इंग्लंडमध्ये फारच लोकप्रिय झाले. स्पेनची राजकन्या कॅथरिन व तिच्या सख्यांनी हे काम इंग्लंडमध्ये आणले. पांढऱ्या लिनन कापडावर काळ्या रेशमाने वा टिपेच्या टाक्याने (बॅक स्टिच) ते भरले असून यांवरील आकृतिबंध मोठया पानांचा आहे. हे काम करायला सोपे असून त्यात साखळी टाका, धावदोऱ्याचा टाका (रनिंग स्टिच), टिपेचा टाका, अल्जेरियन फुली टाका व ओढदोऱ्याचे काम (ड्रॉन थ्रेड वर्क) यांचा समावेश असे. यात पुढे मेहनत कमी परंतु अधिक उठून दिसणाऱ्या गाठण टाक्याचा वापर सुरु झाला.

‘ब्रॉडरी अँग्लाईज’ हे नावाने फ्रेंच असलेले, पण मूळ इंग्लिश डोळ्याच्या टाक्याचे (आयलेट वर्क) अठराव्या शतकाचा उत्तरार्ध व एकोणिसाव्या शतकाचा पूर्वार्ध या काळात फार गाजले. याच प्रकारच्या थोडया वेगळ्या कामाला ‘आयर शायर’ किंवा ‘मंदिरा भरत’ अथवा ‘स्विस भरतकाम’ असेही म्हणतात. हे भरतकाम नाजूक व चिवट असून त्यात गोल व लांबट छिद्रांचे नक्षीकाम असते. ते काम पांढऱ्या कापडावर पांढऱ्या धांग्यानी करतात. इंग्लिश चुणीकाम (स्मॉकिंग), रजईकाम (क्विल्टींग) व रंगीत सुशोभित ठिगळकाम ही इंग्लिश भरतकेची वैशिष्टये आहेत. राजघराण्यातील स्त्रियाही ⇨ चित्रजवनिकाकाम (टॅपेस्ट्री वर्क) फुली टाक्याने करीत असून किंतानावरील ताण टाका (टेंट स्टिच), किंतानावरील लघुतम टाका (पेटिट पॉइंट) व ‘गोबेलिन स्टिच’ या टाक्यांचाही उपयोग चित्रजवनिकेसाठी होई. संपूर्ण उपरोक्त टाक्यांचा वापर पार्श्वभूमी आणि साखळी टाका व देठाचा टाका यांचा वापर नक्षीकामासाठी करण्याची प्रथा होती. कित्येक वेळा या टाक्यांनी संपूर्ण आकृतिबंधसुद्धा भरण्यात येई.

सुशोभित ठिगळकाम हे मूळ इराकी, ईजिप्शियन व इटालियन भरतकाम असले, तरी इंग्लंडने त्यात छाया रजईकाम (शॅडो क्विल्टींग) वा ‘स्टेप ॲप्लिक’ यांसारख्या रंगसंगतीची मौलिक भर घातली आहे.

इंग्लिश आकृत्या ह्या फुलापानांच्या व सुरेख रंगसंगतीच्या असतात. नक्षीची उपयुक्तता, योग्यता व सौंदर्य ही इंग्लिश भरतकलेची वैशिष्टये आहेत.

अमेरिका :

या देशात भरतकलेची खास परंपरा नाही. काटकसरीसाठी कपडयांचे तुकडे जोडून केलेले रंग व जाड वातीच्या धाग्यांच्या चादरी हे जुने अमेरिकन प्रकार होते. ‘कॅडल डयूक’ भरतकला, तुकडेजोडकाम (पॅच वर्क), क्विथ कापडाच्या फुलाचे सुशोभित ठिगळकाम, ‘फेल्ट ॲप्लिक’, ‘हकबेक ॲप्लिक’ व रजईकाम ही विद्यमान अमेरिकन भरतकलेची वैशिष्टये होत. पूर्व, दक्षिण व मध्य अमेरिकेत ‘टेनरीकन लेस’ (पट्टी) आढळते. यालाच ब्राझिलीयन लेस किंवा बोलीव्हियन लेस असेही म्हणतात. स्पेनमध्ये सोळाव्या व सतराव्या शतकात ही लेस ‘कापास सोल्स’ किंवा ‘सनलेस’ या नावाने ओळखली जात असे.

आयर्लंड :

या देशाच्या भरतकलेचे वैशिष्टये म्हणजे आयरिश आणि ऑरगंडी व नेट मिळून केलेले नाजूक व चिवट ‘ऑरगंडी ॲप्लिक’ होय. यांशिवाय आयरिश लोकांचे ‘माऊंट मेलीक वर्क’ हे वैशिष्टयपूर्ण असते. हे काम पूर्वी आयरिश शेतकरी स्त्रिया करीत. पांढऱ्या पार्श्वभूमीवर पांढरे धागे किंवा त्याच कपडयाच्या रंगाचे धागे वापरून आयरिश भरतकाम करण्यात येते. या कामात ओढदोऱ्याचे काम बंगाली टाका इत्यादींचा वापर करतात.

रुमानिया :

या देशात दुहेरी टिपेच्या साहाय्याने धागे मोजून भरतकाम करतात. येथील टाक्याचे साम्य कर्नाटकी कसूतीशी आहे. या प्रकारच्या कशिद्याला आहे. या प्रकारच्या कशिद्याला ‘रुमानियन वर्क’ म्हणतात.

नॉर्वे :

येथील भरतकला ‘हार्डडेंजर एम्ब्रॉडरी’ या नावाने ओळखली जाते. यात धागे कापून जाळी विणतात तसेच बंगाली टाक्याचाही उपयोग करतात.य पांढऱ्या पार्श्वभूमीवर पांढऱ्या धाग्यांनी हे काम करण्यात येते.

डेन्मार्क :

या देशाचीही भरतकला जुनी असून ‘हेडेबो वर्क’ या नावाने ती ओळखली जाते. ‘हेडेबो वर्क’ साठी कोपनहेगन प्रसिद्ध आहे. पांढऱ्या कापडावर पांढऱ्या धांग्यानी हे काम करतात किंवा सोनेरी, चंदेरी या धाग्यांनीही हे काम टोप्यांवर केलेले आढळते.

यूगोस्लव्हिया :

येथील भरतकामावर तुर्की भरतकलेचा प्रभाव असून त्यातील आकृतिबंधामध्ये मशिदीचे आकार, झाडे (सायप्रसट्री) यांचा समावेश असतो. लोकरीचा किंवा रेशमी धाग्यांचा व लाल रंगाचा अधिक वापर करण्यात येतो. कारण हा रंग तेथील लोकांच्या मते सुखसमृद्धीशी संबंधित आहे. विशेषतः लांब किनारीवर येथे पूर्वी भरतकाम करीत असत. यात साखळी टाका, रुमानियन टाका, किंतानावरील ताण टाका आणि एकेरी व दुहेरी फुली टाका या टाक्यांनी भरतकाम केलेले आढळते. विशेष म्हणजे युगोस्लाव्हियातील पुरूषांच्या अंगरख्याच्या गळ्याच्या बाजूस व जाकीटावर भरतकाम केलेले असते.

वल्गेरिया :

येथील भरतकामात आकृतिबंध फुली टाक्याने परंतु त्याची बाह्यरेषा टिपेच्या टाक्याने केलेली असते. यासाठी लाल, निळा व हिरवा हे रंग वापरतात.

अल्बेनिया :

युरोप खंडातील सुपीक डोंगरांनी वेढलेल्या या देशातील भरतकलेवर ५०० वर्षांपूर्वीपासूनच तुर्की लोकांच्या भरतकलेचा प्रभाव दिसून येतो. लोकरीच्या कापडावर लोकरीचे, धातूचे आणि रेशमी धागे वापरुन साखळी टाका, देठाचा टाका, चौकटीचा टाका (ओव्हर कॉस्ट स्टिच) व ओढदोऱ्याने भरतकाम करण्यात येते.

रशिया :

भरतकलेसाठी रशिया, एस्टोनिया, लॅटव्हिया, लिथ्युएनिया, युकेन, उझवेकिस्तान, सायबीरिया हे प्रदेश विशेष प्रसिद्ध आहेत. येथील भरतकामात स्वस्तिक व भौमितिक आकृतिबंध आढळून येतात. सायबीरिया भरतकलेसाठी इ.स.पू. पाचव्या शतकापासून प्रसिद्ध असून सुशोभित ठिगळकाम पद्धतीचे कातडी भरतकाम येथे चालते. त्यात बंगाली टाक्याचा वापर करण्यात येतो. उझबेकिस्तान वा रशिया येथे धातूचे धागे वापरुन कातड्यावर भरतकला करीत असत. हे कातडे रेनडियर व माशाचे असे. त्यांच्या केसांचा धागे म्हणून भरतकलेत उपयोग करीत. सांप्रत रशिया रशिया व बाल्टिक क्षेत्रात सफेदकाम करण्यात येत असून फुली टाका हा येथील लोकप्रिय टाका आहे. त्याशिवाय काजाचा टाका, साखळी टाका, बंगाली टाका व रफूचे टाके यांचा वापर युक्रेनमध्ये अधिक असल्याचे दिसते.

ग्रीनलंड :

समुद्रकिनारा जवळ असल्याने माशांची शिकार हा येथील लोकांचा व्यवसाय. थंड हवा व उबदार कपड्यांची गरज, यांमुळे येथील लोकांचे कपडे लोकरीचे वा फेल्टचे किंवा सील माशाच्या कातड्याचे असतात. विशेषतः कातड्यांच्या पट्ट्यावर साखळीच्या व जाळीच्या टाक्यांनी केलेले भरतकाम येथे दिसते. तसेच फुलांच्या मध्यावर डोळ्याच्या टाक्याचे भरतकामही केलेले असते.

स्वीडन :

स्वीडनमधील गॉटलंड येथील लोक लोकरीचे धागे पिंजून (सुटे काढून) भरतकाम करतात. विशेषतः भित्तिशोभिते (वॉल हँगिंग) करण्यावर भर असून त्यातही मुख्य़तः साखळी टाका, फुली टाका वा तुरपाईचा टाका व बंगाली टाका या टाक्यांचा वापर करुन पक्ष्यांचे आकृतिबंध भरतात.

तुर्कस्तान :

प्राचीन काळापासून तुर्की लोक प्रार्थनाच्या वेळी (नमाज पढताना) मशिदीच्या आकाराचे ⇨ गालिचे वापतात. तुर्कस्तान हे रग व गालिच्यांसाठी प्रसिद्ध आहे. हे गालिचे लोकरीचे असून गाठीच्या टाक्यांनी करतात. शिवाय टिपेचा टाका, काजाचा टाका, साखळी टाका, फुली टाका, सुशोभित ठिगळकाम व गाठण टाका यांचाही येथे वापर असून भरतकामात भौमितिक आकृत्या उपयोगात आणल्या जातात.

बलुचिस्तान :

हा डोंगराळ भाग असून शेळ्या-मेंढ्या पाळणे हा येथील व्यवसाय असल्याने येथे लोकरीचे गालिचे तयार करण्यात येतात. बलुची लोक सुन्नी पंथाचे असून त्यांच्या जीवनाचा आनंद पूर्वीपासून लग्नसमारंभ, जत्रा व घोड्यांच्या शर्यती यांतच असल्यामुळे त्या प्रसंगी वापरण्यात येणारे पोशाख सुशोभित करण्यासाठीच भरतकलेचा ते करीत असतात. त्यांवरील भरतकाम काळ्या पार्श्वभूमीवर रेशमी धाग्यांनी किंवा नारिंगी रंगाच्या सुताने केलेले असते कधीकधी पांढऱ्या किंवा लाल धाग्यांनीही ते केलेले आढळते. आकृतिबंध प्रायः भौमितिक आणि आडव्या पट्ट्यांतून गाठण टाका, बंगाली टाका व साखळी टाका यांचा वापर करुन भरण्यात येतात. त्यासाठी लाल, पिवळा, शेंदरी, काळा व विशेषत्वाने हिरव्या रंगाचा वापर होतो. येथील भरतकलेवर हिंदू व इस्लाम या धर्माचा प्रभाव असून त्या धर्मांतील निरनिराळ्या देवता व चिन्हे उदा., सूर्यकमळ वा स्वस्तिक यांचे आकृतिबंध त्यात आढळून येतात.

चीन :

चीनमध्ये अतिप्राचीन काळापासूनच भरतकला प्रचारात आहे. हूनान प्रांताची राजधानी चांगशा हे हूनान भरतकलेचे केंद्र समजले जाते. टँग राजवटीपूर्वी चिनी भरतकला साधी होती. तिचा उपयोग फक्त वापरातील कपड्यांवर होत असे; परंतु टँग रजवटीनंतर चिनी भरतकलेत पर्वत, नद्या, मनुष्याकृती, पशु-पक्षी यांचे आकृतिबंध येऊ लागले. मिंग राजवटीत तर येथील भरतकलेने परमोत्कर्ष बिंदू गाठला. सुचो भरतकला ही पुर्व चीनमधील स्थानिक स्त्रियांची हस्तकला आहे. चीनमधील भरतकलेच्या अनेक शैलींतील ही एक प्रमुख शैली समजली जाते. या शैलीमागे कितीतरी वर्षांची परंपरा आहे. ‘सुचो भरतकला’ हा येथे एक मोठा उद्योगधंदा झाला आहे. फुली टाक्यांची जननी चीन हीच असून ‘पिकिनीज स्टिच’ (चिनी टाका) हा चीनमधील प्रसिद्ध टाका होय.

जपान :

येथे लांब व आखूड टाका, चिनी टाका, बंगाली टाका व तुरपाईचा टाका यांचा वापर बाह्यरेषा तसेच आकृतिबंधातील भाग दाट करण्यासाठी होतो; तथापि गाठण टाकयाने केलेली भरतकला येथे विशेषत्वाने आढळते.

या टाक्याने मोठमोठ्या आकृत्या भरतात. जरीचे धागे एकत्रित घेऊन व रंगीत धाग्याने अंतराअंतरावर टाके घालून केलेल्या कामास गाठण टाक्याचे काम म्हणतात. या देशाचे हे वैशिष्ट आहे. दरबारी पोशाख वा स्त्रियांचा किमोनोवरील योकवर भरतकाम करण्याची जपानमध्ये चाल आहे. तेथील रंगमंचदेखील भरतकामाने सजविलेले असतात. विशेषतः नाटकातील कलाकारांच्या पोशाखात रेशमी धागे व धातूंचे धागे यांनी केलेल्या भरतकामाचे प्रमाण अधिक असते. यातील आकृतिबंधांवर इतर धर्मांपेक्षा बौद्धधर्मी संकेतांचा प्रभाव बराच असतो.

कोरिया :

येथील भरतकामात धातूचे धागे व रेशमी धागे यांचे प्रमाण अधिक असून गाठण टाक्याचा वापर रुढ आहे, तर भरतकामावर बौद्ध धर्माचा प्रभाव दिसून येतो.

अरबस्तान :

अरबस्तानात गाठीचे काम (मॅक्रोम वर्क) ही कला प्राचीन काळापासून चालत आलेली आहे. अरबस्तानानंतर या कलेचा युरोप खंडात प्रसार झाला. आता ही कला जगभर पसरली आहे.

भारतीय भरतकाम :

भारतातील भरतकामाची परंपरा शिवणकलेइतकीच प्राचीन आहे. या भारतीय हस्तकलेचे नमुने काळाच्या ओघात नष्ट झाले असले, तरी प्राचीन ग्रंथांतून अलंकृत वस्त्रप्रकारांचे अनेक उल्लेख केलेले आढळतात. वैदिक वाड्मयात कशिदाकाम केलेले वस्त्र या अर्थी ‘पेश्‌स’ असा शब्द आलेला आहे. (ऋग्वेद २.३, ६, ४.३६, ७, ७.३४, ११, ४२, १. वाजसनेयि संहिता १९.८२, २०.४०. ऐतरेय ब्राह्यण ३.१०). वैदिक कालात भरतकाम हा स्त्रियांचा एक व्यवसाय होता, असे अनुमान यजुर्वेदांतर्गत नरमेधातील बलीच्या यादीत अंतर्भूत असलेल्या ‘पेशसकारी’ (कशिदा काढणारी स्त्री) या नावाच्या उल्लेखावरुन करता येते.

मोहें-जो-दडो व हडप्पा येथील उत्खननात भारतीय भरतकलेचे अनेक नमुने सापडले आहेत. कालिदास, वाणभट्ट, भारवि आणि इतर प्राचीन कवींच्या अभिजात संस्कृत साहित्यातही भरतकलेचा उल्लेख आढळतो. चंद्रगुप्त मौर्याच्या काळात आलेला ग्रीक प्रवासी मीगॅस्थिनीझ याने भरतकामयुक्त कपड्यांचे वर्णन केलेले आढळते. अजिंठा येथील भित्तिचित्रांतही भरतकामयुक्त वस्त्रांचा पुरावा मिळतो. भारतीय भरतकाम समृद्ध होते. त्यातून भारतीयांची धार्मिक वृत्ती दिसून येते. देवांची वस्त्रे भरतकामाने सुशोभित केलेली असतात. वाराणसी, पुरी, चिक्कनायका पेटा इ. ठिकाणी याचे नमुने अजूनही पाहावयास मिळतात.

नंतरच्या काळात परकीय देशांशी दळणवळण व व्यापार वाढला. परिणामतः इतर गोष्टिंप्रमाणेच भरतकामावरही परकीयांच्या कलेची व संस्कृतीची छाप पडू लागली. प्रथम प्राचीन इराण, ग्रीस, आशिया मायनर, चीन इत्यांदीशी व्यापार वाढला. इराणी आकृतिबंध व रंगसंगती यांचे भारतीय कलाकार आपल्या गालिच्यात अनुकरण करु लागले. मोगल काळात चित्रे व भडक रंगसंगती यांचा भारतीय भरत कलेवर परिणाम झाला. मोगल सम्राट अकबराने भारतीय कलाकारांसाठी कारखाने काढून भरतकलेला उत्तेजन दिले होते. यूरोपीय कलाकुसरीचा परिणाम विशेषतः कच्छी व काठेवाडी भरतकलेवर दिसून येतो. जगातील भरतकामात भारतीय भरतकामाचा क्रम बराच वरच्या दर्जाचा लागतो. याचे कारण भारतीय भरतकाम अनेक प्रकारांनी नटलेले आहे. उदा. काश्मीरचे सौंदर्य, लखनौचा रेखीवपणा, कच्छ-काठेवाड-गुजरातचा रंगीत डौल, पंजाबचे निरागस हास्य व दक्षिणेकडील नितांत भक्ती यांच्या वेधक छटा भारतीय भरतकलेत स्पष्टपणे उमटून दिसतात, कोयरी (कैरी) हा आकृतिबंध तर केवळ भारतीयच. हिरव्या आम्रफलापासून उचललेला हा कल्पक आकृतिबंध म्हणजे खास भारतीय कलाविष्कार होय. त्याचा अवलंब सर्वत्र केलेला आढळतो.

इंग्रजांच्या काळात त्यांनी स्वतःची हक्काची बाजारपेठ शाबूत राखण्यासाठी भारतीय उद्योगधंदे मारले; त्यामुळे या कलेतील कारागिरांचा राजाश्रय तुटला. नंतरच्या काळात ही कला इतर कलांप्रमाणे जीवनाचे ध्येय बनू शकली नाही; म्हणून ती मर्यादित राहिली.

भारतात सध्या मुख्य भरतकलेची केंद्रे कर्नाटक, महाराष्ट्र, काश्मीर, पंजाब, चंबा, गुजरात, कच्छ, काठेवाड, उत्तर प्रदेश, प. बंगाल, गोवा व हैदराबाद इ, असून मद्रास, बंगलोर तसेच दक्षिणेकडील काही प्रदेशांतही भरतकाम चालते व त्या त्या प्रदेशातील भरतकाम विशिष्ट नावाने ओळखले जाते. उदा., काश्मीरचा कशिदा, कर्नाटकाची कसूती, गुजरात – सौराष्ट्राचे आरसेकाम, लखनौची चिकनकारी, पंजाबची फुलकरी, बंगालचा कंथा व विहारचा चांदवा इत्यादी.

कर्नाटकी कसूती

कर्नाटकात कशिदाकामाला कसूती म्हणतात. कर्नाटकी कसूतीवर धर्माची व घरगूती प्रेमळ वातावरणाची छाप पडलेली दिसून येते. य भरतकामात कमळ, फुले, तुळशीचे वृंदावन, गोपूर, लहान बालकाचा पाळणा, नंदीबैल, पोपट, मोर, हत्ती, अंबारी, पालखी व भौमतिक आकृतिबंध इ. विषय येतात. तेथील लोकांचे उपजीविकेचे ते एक मोठे साधन आहे.

काश्मीरी कशिदा :

काश्मीरला भारताचे नंदनवन म्हणतात. तेथील अपार नैसर्गिक सौदर्य, बदलणाऱ्या रंगाचे सुंदर देखावे, हिरवेगार पर्णराजी, हिमाच्छादित पर्वत, गालिच्याप्रमाणे पसरलेले रंगीबेरंगी ताटवे यांनी तेथील भरतकलेला योग्य पार्श्वभूमी दिली आहे. काश्मीरी कशिदा हा फक्त तेथील स्त्रियांचा घरगुती छंद नसून ते त्यांच्या उपजीविकेचे साधन आहे. येथील भरतकामात लोकरी धाग्याचा वापर करण्यात येत असून रंगांमध्ये लाल, निळा, जांभळा, पिवळा, शेंदरी, काळा व विशेषतः हिरवा रंग अधिक वापरण्यात येतो. आकृतिबंधात सूर्यकमळ, स्वस्तिक ही हिंदूची व इस्लाम धर्माची चिन्हेही काढण्यात येतात. लाल व पिवळ्या रंगाशी हिंदू धर्मींयांच्या भावना निगडित असून वधू-पोशाखात सौभाग्यचिन्ह वापरण्याची प्रथा आहे. भरतकामाच्या दृष्टिने तर काश्मीरच्या शाली विशेषच प्रसिद्ध आहेत. एकोणिसाव्या शतकात काश्मीरी शालींचा युरोपमध्येही प्रसार झाला होता. यावर अनेक रंगात भरतकाम केलेले असून त्यात झेलमकाठचे जीवन चित्रीत केलेले असते. भरतकामासाठी यात बंगाली टाका, देठाचा टाका आणि रफूचे टाके यांचा वापर केलेला असतो. विशेषतः या टाक्यांनी बाह्यरेषा करुन आकृतिबंधाला उठाव आणतात. गडद रंगांनी बाह्यरेषा भरतात. स्त्रियांच्या तुलनेने पुरुष न थकता काम करु शकत असल्यामुळे येथे पुरुषही भरतकाम करतात. ते मोठ्या प्रमाणावर चालते. भरतकामयुक्त वस्त्रप्रावरणे येथे विक्रीकरिता असून तो एकप्रकारचा येथील ग्रामोद्योगाच आहे.

कच्छी भरतकाम :

तीनशे वर्षांपूर्वी सिंधमध्ये (पाकिस्तान) हा टाका प्रचारात आला. कच्छी भरतकामास ‘सिंधी-कच्छी भरतकाम’ किंवा ‘कनबी भरतकाम’ असे म्हणतात. कच्छमधील शेतकरी याप्रकारचे भरतकाम करतात. ह्या कामाचे प्रमुख केंद्र भूज असेल, तरी सिंध (पाकिस्तान) कच्छ, काठेवाड गुजरात या प्रदेशात कापडावर भिंग लावून आणि बाजूला कच्छ टाक्याचा उपयोग करुन भरतकामाल उठाव आणतात. सौराष्ट्रातील शैलीयुक्त ‘महाजन’ भरतकामही प्रसिद्ध आहे. त्यातील विशिष्ट नक्षीकामाला ‘वाजुरी’ असे म्हणतात. यासाठी सॉटीनचा धागा व हेरिंग माशाच्या काट्याचा टाका यांचा वापर करण्यात येतो. तसेच जांभळ्या व तांबड्या रंगांच्या छटांचाही वापर करतात; त्यामुळे भरतकामाला उठावदारपणा येतो. तथापि भावनगर व सौराष्ट्रामध्ये प्रामुख्याने पांढऱ्या धाग्याचा व साखळी टाक्याचा वापर करण्याची प्रथा आहे.

पंजाबची फुलकरी :

ही भरतकला मूळची पंजाबच्या जाट लोकांची. फुलकरीचा अर्थ वेलबुट्टी. याप्रकारचे काम ‘हजारा फुलकरी’ म्हणून पंजाब व उत्तर प्रदेश येथे प्रचारात आहे. पंजाबी स्त्रियांना हा फुलकरी टाका सोन्यारुप्याप्रमाणे मौल्यवान ठेवा वाटतो. मुलगी जन्मास येते त्यावेळेपासून आई, आजी वा मावशी फुलकरीच्या भरतकामाला सुरुवात करुन सप्तपदीच्या वेळी मुलीच्या अंगावर ओढणीप्रमाणे त्या वस्त्राचा उपयोग करतात.

लखनौ चिकनकारी :

याचे प्रमुख केंद्र लखनौ असून लकनौची चिकनकारी जगप्रसिद्ध आहे. ह्यामध्ये जाळीकाम व छाया भरतकाम पातळ पारदर्शक कापडावर केले जाते. साड्या व झब्बे यांवर हे काम विशेषत्वाने करण्यात येत असून त्यासाठी आँरगंडी, लोन, वायल व मलमल या कापडांचा उपयोग करतात.

बंगालचे कंथाकाम :

कटाकसर व कलाकुसर यांचे आदर्श एकीकरण म्हणजे कंथाकाम होय. या कामात निरुपयोगी कापडांचे तुकडे निरनिराळ्या आकारांत कापून व त्यांची विशिष्ट रचना करुन ते कापडावर जोडतात. राहिलेल्या तुकड्यांना योग्य आकार देऊन जोडणे यातून या कलेचा उगम झाला. बंगाली लोक कंथाकाम आपल्या घरात असणे हे घराचे वैभव मानतात. कंथाकामात आरशांचा उपयोग करतात. त्यास अरसीलता म्हणतात. तर मोठ्या आकाराच्या कंथाकामाला दुर्जनी म्हणतात आणि उश्यांचा अभ्रयावर केलेल्या कंथाकामास ओआर म्हणतात.

बिहारचा चांदवा :

येथील सुशोभित ठिगळकाम ‘चांदवा’ या नावाने ओळखले जाते. खाजगी वापरासाठी तसेच विक्रीसाठी चांदव्याची निर्मीती करण्यात येते. हे भरतकाम करण्याचे दोन प्रकार आहेत. पैकी ‘कटाव’ हा प्रकार अतिशय गुंतागुंतीचा असून त्यात संपूर्ण कापडाचे विभिन्न नमुने कापून नंतर ते सुसंगतरित्या एकत्रित जुळविण्यात येतात; तर दुसऱ्या प्रकारात विविध नमुन्यांचे लांबट तुकडे कापून ते दुसऱ्या एका सलग कापडतुकड्यावर जोडण्यात येतात. याशिवाय काठ-किनारीसाठीही या लांब तुकड्यांचा उपयोग केला जातो. आकृतिबंधाची बाह्यरेषा दाखविताना उचित रंगवैचित्र्य व वेधक परिणामकारकता यांचे अवधान राखण्यात येते. तसेच भिन्न रंग, भिन्न पोत व भिन्न आकृतिबंध यांच्या संमिश्रतेतून एक वेगळेच सौर्द्यंदर्शन घडते. व्यापारी तत्वावरील चांदव्यात छत, छत्र्या, तंबू, भित्तिशोभिते आणि कंथा अशा नाना उपयुक्त वस्तू तयार करण्यात येत असून त्यांवर वृक्ष, फुले, पशुपक्षी इत्यादींच्या आकृत्या कटाव पद्धतीने भरण्यात येतात. बहुधा पार्श्वभूमी गडद तांबड्या व नारिंगी रंगाची आणि त्यावरील आकृतिबंध हे शुभ्र रंगाचे असतात. शिवाय खुलावटीसाठी गुलाबी वा निळ्या रंगाचा वापर करतात. या भरत कामाला परदेशातही मागणी असते.

भारताला स्वातंत्र्य मिळाल्यानंतर इतर कलांप्रमाणेच भरतकलेला सरकारी उत्तेजन मिळाले. खास भरतकलेतील प्रत्येक भागाचे शिक्षण देण्यासाठी सरकारमान्य संस्था निघाल्या आहेत. माध्यमिक शालांत परीक्षेच्या ६४ विषयांपैकी एक म्हणून त्यास मान्यता आहे.

भरतकामाचे प्रकार :

भरतकामाचे स्थूलमानाने तीन प्रकार पडतात : (१) हस्तभरतकला (हँड एम्ब्रॉयडरी), (२) यांत्रिक भरतकला (मशीन एम्ब्रॉयडरी) आणि (३) सुशोभित भरतकला (डेकोरेटिव्ह एम्ब्रोयडरी किंवा फॅन्सीवर्क). या तीन प्रकारांचे स्वरुप व त्यांसाठी लागणारी साधने यांचे संक्षिप्त वर्णन पुढीलप्रमाणे आहे :

हस्तभरतकला : हस्तभरतकामासाठी कापड, कडे (रिंग), सुई, कात्री, धागे, आकृतिबंधांचे नमुने इ. साहित्याची आवश्यकता असते.

कापड : प्राचीन काळी वल्कलावर गवताने किंवा कातडी धाग्याने भरतकाम करण्यात येई. पुढे कापडाचे विविध प्रकार प्रचलित झाले. सांप्रत हरक (लाँगक्लॉथ), पॉपलीन, लिगन, खादी, केसमेंट, मॅटी, नायलॉन, आँरगंडी, मलमल, वायल, टू वाय टू, जॉर्जेट, मखमल (व्हेलव्हेट), टफेटा, क्रेपसिल्क व लोन इ. आधुनिक प्रकारचे कापड भरतकामासाठी वापरले जाते. त्यांपैकी खादीवर कशिदा, आरसेकाम, भरतकामासाठी वापरले जाते. त्यांपैकी खादीवर कशिदा, आरसेकाम, कच्छीकाम, मॅटीवर धागे काढून केलेले फुलीच्या टाक्याचे जाळीकाम ऑरगंडीवर छाया भरतकाम, जॉर्जैटवर बादलाकाम (कामदानी), जरी-अरीकाम आणि मखमलीवर रेशीम व टिकल्यांचा साहाय्याने भरतकाम कर

कडे (रिंग) : भरतकाम करताना कापड ताठे रहावे यासाठी लाकडी कडे वापरतात, तर देखावे भरताना लहान चौकट आणि साड्या भरताना खाटेसारख्या मोठ्या व विशिष्ट चौकटीचा उपयोग करण्यात येतो. हे कडे लाकडाचे, वेताचे व अँल्युमिनीयमचे असते. सर्वसाधारणपणे लाकडी कड्याचाच वापर करण्यात येत असून त्याचा व्यास १० ते ६० सेंमी. पर्यंत असतो. नेहमीच्या कामासाठी प्रायः २० ते २५ सेंमी. व्यासाचे कडे वापरण्यात येते.

सुई : भरतकामासाठी विविध प्रकारच्या सुया वापतात. साधारणतः १०-१२ नंबरपर्यंत सुंयाचा वापर रुढ असून जरी-अरी कामासाठी क्रोशाच्या सुईसारखी व टोकाला लाकडी दांडा असलेली विशिष्ट प्रकारची सुई, जाळीकामासाठी जाड नेढ्याची व मोठ्या आकाराची सुई, जाळीच्या कापडावर वापरण्यासाठी जाड नेढ्याची व बोथट टेकाची सुई, बादलाकामासाठी कमी जाडीची आणि मोठ्या नेढ्याची सुई, खेळणी शिवण्यासाठी धनुध्याकृती सुई व टेनरीफसाठी पुढे टोक वळलेली सुई वापरण्यात येते.

कात्री : सर्वसाधारणतः कात्र्या पाच प्रकारच्या असतात, सरळ टोकाची मोठी, लहान आकाराची, वळलेल्या टोकाची, काजकर्तनाची, व नागमोडी कात्री. या कात्र्या पोलादी, लोखंडी व स्टेनलेस स्टीलच्या असतात. भरतकलेसाठी लहान आकाराच्या व वळलेल्या टोकांच्या कात्रीचा उपयोग करतात, तर काज कापण्यासाठी काजकर्तन कात्रीचा आणि कडा सुशोभित करण्यासाठी नागमोडी कात्रीचा उपयोग करतात.

धागे : भरतकलेसाठी सुती, रेशमी, लोकरी धागे, जर व इतरी काही धातूंचे धागे वापरतात. सुती कापडासाठी सुती, रेशमी कापडासाठी रेशमी व लोकरी कापडासाठी लोकरी धागे वापरण्यात येतात. भरजरी कापड्यांसाठी सोनेरी वा चंदेरी धागे, बादला (सोन्यारुप्याच्या पातळ पट्ट्या), झीग, सलमा, कंकरी, मणी वा मोती यांचा उपयोग करतात. कपड्याचे स्वरुप पाहून धाग्याची निवड करावी लागते. हे धागे लडी, रीळ, गुंड्या, या स्वरुपात तसेच एकेरी वा सहापदरी असतात, त्यांत विविध छटा असून त्यांनुसार त्यांची प्रतवारी ठरविली जाते.

आकृतिबंध :

भरतकामाच्या कापडावर आकृतिबंध उठविण्याच्या अनेक पद्धती आहेत. त्या अशा :(१) कार्बन कागदाच्या साहाय्याने उठविणे : यामध्ये कापडाच्या रंगाला जुळेल अशा पांढऱ्या, निळ्या लाल, काळ्या व पिवळ्या या रंगांच्या कार्बन कागदांचा उपयोग करण्यात येतो. सर्वसाधारणपणे कापडाच्या विरुद्ध रंगाचा कार्बन वापरणे इष्ट ठरते, (२) नीळ अथवा अन्य भुकटीच्या साहाय्याने उठविणे: यामध्ये बटरपेपर वा तलेकट कागदावर नक्षीची बाह्यरेषा बारीक टाचणीच्या साहाय्याने छिद्र पाडून काढण्यात येते व नंतर तो कागद कापडावर ठेवून त्यावरुन निळीची, खडूच्या भुकटीची या कोळशाच्या पुडीची पुरचुंडी करुन ती दाबून फिरविण्यात येते. नंतर छिंद्रातून पडलेल्या निळीच्या, भुकटीच्या वा पुडीच्या ठिपक्यांवरुन पेन्सिलीने किंवा शून्य नंबरच्या कुंचल्याने गिरविण्यात येत असून कोरड्या निळीऐवजी ओल्या निळीच्या द्रावणाचाही उपयोग करण्यात येतो, (३) लाकडी साच्याने छापणे : यामध्ये नक्षीयुक्त लाकडी साच्यात खडूची भुकटी व डिंकाचे पाणी यांचे मिश्रण लावून तो कापडावर दाबून ठेवण्यात येतो. पांढऱ्या वा तत्सम खुल्या रंगाच्या कापडावर खडुऐवजी गेरुची भुकटी वापरतात. या पद्धतीचा वापर प्रायः साड्यांवरील आकृतिबंधांसाठी होतो, (४) कातरठशाच्या (स्टेंसिलच्या) साहाय्याने छापणे: यामध्ये कातरठशाचा कागद कापडावर ठेवून त्यावरुन डिंक व खडू यांच्या लुकणात कुंचला बुडवुन तो फिरविण्यात येतो. याचा वापर प्रायः काळ्या गडद कापडासाठी करण्यात येतो. पांढऱ्या कापडासाठी खडूऐवजी गेरु वापरतात, (५) इस्तरीच्या साहाय्याने छापणे : यासाठी नक्षीयुक्त पारदर्शक कागदाचा वापर करतात. प्रथम हा नक्षीचा कागद कापडावर सुलट बाजूने ठेवतात व त्यावरुन गरम इस्त्री फिरवितात. त्यामुळे कापडावर तो आकृतिबंध उमटतो. याचा वापर एकदाच करता येतो, नक्षीयुक्त पारदर्शक कागद उपलब्ध होत नसेल, तर चिवट कागदावर शाईने नक्षी काढून त्याचाही वापर असाच करण्यात येतो. (६) अनुरेखनचक्राच्या (ट्रेसिंग व्हीलच्या) सहाय्याने छापणे: यासाठी प्रथम कापड ताणून घेऊन त्यावर कार्बन व त्यावर आकृतिबंधाचा कागद ठेवून व ते सर्व एकत्रित टाचणीने टाचून घेण्यात येतात. नंतर त्यावरून अनुरेखनचक्र फिरविले की कापडावर आकृतिबंध उठतो. ही पद्धत फक्त मोठ्या आणि सलग आकृतिबंधासाठीच वापरली जाते, (७) पारदर्शक कापडाच्या साहाय्याने छापणे: यामध्ये वायल, लोन, आँरगंडी, जॉर्जेट व नायलॉन यांसारख्या पारदर्शक कापडाखाली आकृतिबंध प्रत ठेवून तो आकृतिबंध पेंसिलीच्या साहाय्याने कापडावर गिरविण्यात येतो, (८) उलट टिपेच्या साहाय्याने उठविणे, यामध्ये प्रथम जाळीच्या कापडावर आकृतिबंधाची प्रत ठेवून ती दोऱ्याने टाचून घेण्यात येते. नंतर त्या आकृतिबंधाच्या रेषांनुरुप उलट टीप अगर साखळी टाका घालण्यात येतो. त्यामुळे कापडावर तो आकृतिबंध उठतो. या पद्धतीचा वापर जाळी व मखमल यांसाठी करण्यात येतो.

रंगसंगती :

भरतकामात रंगसंगतीला फार महत्त्व आहे. उत्तम रंगसंगतीमुळे भरतकाम सुंदर दिसते व ते पाहणाराचे लक्ष वेधून घेते. रंगसंगती साधण्याचीही पद्धत असते. निसर्गातील विविध रंगवस्तूंचे सूक्ष्म निरीक्षण करुन ती सहजपणे हस्तगत करता येते. एखाद्या आकृतिबंधामध्ये अमुक ठिकाणी अमुकच रंग भरला पाहिजे असा दंडक नसतो, तर स्वतःची कल्पकता लढवूनही रंगाची योजना करता येते. भरतकामामध्ये आकृतिबंधाची रंगसंगती ही प्रायः कापडाच्या पार्श्वभूमीवर अवलंबून असते.

रंगसंगती साधण्याच्या दृष्टिने रंगसंगतीने पुढील प्रकार विचारात घेणे अगत्याचे ठरते. ते प्रकार असते :

(१) एकरंगी,

(२) दुरंगी,

(३) अनेकरंगी

(४) सजातीय व

(५) विजातीय रंगसंगती. त्यांपैकी (१) एकरंगी रंगसंगतीमध्ये पांढऱ्या पार्श्वभूमीवर पांढऱ्या धाग्याने केलेले भरतकाम कापडाच्या पार्श्वभूमीचा जो रंग असेल त्याच रंगच्छटेत केलेले भरतकाम, पार्श्वभूमीवर कोणताही रंग असला, तरी पांढऱ्याच धाग्याने केलेल भरतकाम, आणि कोणत्याही फिक्या रंगाच्या पार्श्वभूमीवर काळ्या वा गडद रंगाने केलेले भरतकाम यांचा अंतर्भाव होतो. याचा वापर प्रायः कापकाम, सुशोभित ठिगळकाम जाळीकाम (पंचवर्क), छायाकाम व चिकनकारी यांसाठी होतो, (२) दुरंगी रंगसंगतीमध्ये काळा-पिवळा, पांढरा-निळा अथवा लाल-पांढरा अशा कोणत्याही दोन रंगांची जोडी वापरण्यात येते, (३) अनेकरंगी रंगसंगती म्हणजेच विविध रंगसंगती होय. या पद्धतीचे लोकांना विशेष आकर्षण असते. यात गर्द रंगाचे प्रमाण अधिक झाल्यास फिक्क्या रंगच्छटा वापरुन तोल सांभाळण्यात येतो. तर फिक्क्या रंगात गर्द रंग वापरुन विरोधाभास निर्माण केला जातो. प्रायः पाने, फुले, आकृत्या व निसर्गसृष्टी यांसाठी या रंगसंगतीचा वापर करण्यात येतो. या पद्धतीमुळे नैसर्गिकपणा, जिवंतपणा व विविध रंगांच्या बारीकसारीक छटा तसेच छायाप्रकाशाचा परिणाम साधला जातो, (४) सजातीय रंगसंगतीत एकाच वर्गातील म्हणजे सर्व गडद रंग फिके रंग यांतील निरनिराळ्या छटांचा वापर करण्यात येते. (५) विजातीय रंगसंगतीत परस्परविरोधी रंग उदा,. एक गडद रंग व दुसरा फिका रंग किंवा मूळ रंगातील कोणतेही दोन वा तीन रंग वापरुन भरतकाम करण्यत येते.

रंगांचे कार्य :

रंग माणसाला आकर्षून घेतात. याचे कारण त्यातून होणारी भावनिर्मीती हे होय. उदा. पिवळ्या रंगातून प्रकाश, तांबड्या रंगातून भीषणता वा उष्णता, गुलाबी रंगातून प्रीती वा माधुर्य, नारिंगी रंगातून खेळकरपणा वा आनंद, हिरव्या रंगातून चैतन्य वा चिरंजीवित्व, निळया रंगातून वैभव वा शांतता, पांढऱ्या रंगातून पावित्र्य आणि काळ्या रंगातून निषेध अथवा दुःख प्रकट होत असल्यामुळे भरतकलेतून रंगाचा वापर करून सौंदर्यनिर्मिती साधता येते विशेषतः लहान मुलांसाठी करावयाच्या कपडयावरील भरतकाम किंवा चहापात्राच्छादन वा मेजावरील आच्छादन यांवरील भरतकामात नारिंग रंगाचा वापर श्रेयस्कर ठरतो; तर चादर, उशांचे अंभ्रे वा खिडक्यांचे पडदे यासांठी निळा रंग आणि लग्नसमारंभादींच्या भडक सोनेरी वा चंदेरी रंगाचे भरतकाम योग्य ठरते.

भरतकलेतील टाके:

भरतकलेसाठी उपयोगात येणाऱ्या टाक्यांचे प्रकार अनेक असून संख्येनेही खूपच आहेत; शिवाय एकातून दुसऱ्या, असा नित्य नव्या टाक्यांचाही आविष्कार होतच असतो. त्यामुळे त्यांची संख्या सतत वृद्धिंगत होत राहते. टाक्यांच्या उपयोगावरून त्यांचे वर्गीकरण स्थूलमानाने पुढीलप्रमाणे करता येईलः

 

(१) आकृतिबंधाची बाह्यरेषा दर्शविणारे टाके : उदा., देठाचा टाका, साखळी टाका, धावदोऱ्यावरील प्रतोद टाका (व्हिप्ड रनिंग स्टिच), पिळाचा साखळी टाका ( रोप वा टिवस्टेड चेन स्टिच), दुरंगी साखळी टाका (मॅजिक वा टू कलर चेन स्टिच) इत्यादी.

 

(२) गाठीचे टाके: उदा., परागाचा टाका, अळीचा टाका (बुलीयन स्टिच) इत्यादी.

 

(३) शोभेचे टाके (फॅन्सी स्टिच) : उदा., बंगाली टाका, पिसाचा टाका (फेदर स्टिच), जाळीचा टाका इत्यादी.

 

(४) भारतीय कशिदा: उदा., कच्छीभरतकाम, सिंधी टाका, कर्नाटकी कसूती इत्यादी.

 

(५) कापकामः उदा., डोळ्याचा टाका, कातरकाम, व्हेनेशियन कापकाम, चिनी कापकाम, रेटिसिला वा इटालियन कापकाम इत्यादी.

 

(६) सुशोभित ठिगळकाम : उदा., छायाकाम, फेल्ट, चिनी, जपानी वा स्टफ तसेच एकरंगी किंवा विविधरंगी आणि जाळीवरील सुशोभित ठिगळकाम इत्यादी. आणि

 

(७) अरी-जरीभरतकामः उदा., अरीकाम, जरीकाम, झीगकाम, सलमा- कंकरी-टिकलीकाम, मणिकाम, बादलाकाम इत्यादी.

 

वरीलपैकी बरेच टाके पाश्चिमात्य पद्धतीचे असून त्यांचे स्वरूप व उपयोग यांत वैविध्य आढळून येते. भरतकामामध्ये ज्यांचा वापर विशेषत्वाने व सर्वत्र करण्यात येतो ते वैशिष्टयपूर्ण टाके असे.

 

(१) धावदोऱ्यावर पिळाचा टाका: हा शोभेच्या टाक्यांपैकी एक असून भरावयास सुलभ, जलद व दिसण्यात सुंदर असतो. याचे दोन प्रकार असुन याने परडया, रूमालाच्या कडा, वा मुलांच्या कपड्याच्या किनारी भरता येतात.

 

(२) देठाचा टाका: याला उलट टिपेचा टाका असेही म्हणतात. हा दोन प्रकारांनी भरण्यात येत असून निसर्गदृष्ये आकृती बंधातील रेषा, पानाफुलांचे देठ व पाकळया, आद्याक्षरे, अक्षरगुंफण इत्यांदीसाठी. याचा वापर होतो. गोणपाटावर लोकरीने वा जाड धाग्यांनी याने गालिचेही भरतात. संपूर्ण नक्षी देठाच्या टाक्याने भरून पार्श्वभूमी इतर टाक्यांनी भरल्यास त्याला ‘कोलबर्ट वर्क’ असे म्हणतात.

 

(३) साखळी टाका: याचे अनेक प्रकार आहेत. उदा., नागमोडी साखळीचा (झीगझॅग स्टिच) दुरंगी साखळीचा, पिळाच्या साखळीचा उघडा साखळीचा (ओपन चेन स्टीच) गुलाब साखळीचा (रोझेट चेन स्टिच), रूंद साखळीचा (ब्रॉड चेन स्टिच) व प्रतोद टाका इत्यादी.

या सर्वाचाच उपयोग साडीची किनार ब्लाऊज, फ्रॉक, शाली, फुले, पाने, देठ, आकृतिबंधाची बाह्यरेषा व भरीव भाग भरण्याकडे होतो. लोकर वा जाड धागे वापरून साखळी टाक्याने तरटावर गालिचेही भरता येतात.

 

(४) गव्हाचा टाका (लेझीडेझी स्टिच) : या टाक्याचा आकार गव्हासारखा दिसतो म्हणून याला हे नाव पडले. एकाच रंगाच्या क्रमवार छटा एकाखाली एक घेऊन या टाक्याने भरलेली गेंदेदार फुले वेधक वाटतात.

याच टाक्याने तयार केलेल्या पाकळीच्या आत विजातीय रंगाच्या धाग्याने निम्मा टाकाही घालण्यात येतो. याला ‘मून लेझी’ म्हणतात. गव्हाच्या ओंवीचा टाका (न्हीट इयर स्टिच) असाही एक प्रकार यात आहे.

 

(५) पिसाचा टाका: या टाक्याचे एकेरी, दुहेरी, तिहेरी व बंद पिसाचा टाका असे काही प्रकार असून त्यांचा उपयोग काठ-किनारीसाठी व लहान मुलांच्या फ्रॉक वर चुणीकामासारखा करण्यात येतो.

 

(६) माशाच्या काटयाचा टाका (फिशबोन स्टिच) हे टाके माशाच्या काटयांसारखे दिसत असल्यामुळे त्यांना हे नाव पडले, याचा आणखीही एक प्रकार आहे.

 

(७) हेरिंग माशाच्या काटयाचा टाका: या टाक्याचा आकार हेरिंग माशासारखा दिसत असल्यामुळे त्याला इंग्रजीत ‘हेरिंग बोन स्टिच’ हे नाव पङले याचे एकुण चार प्रकार आहेत.

लोकर, झाड दोरा वा सुतळी यांचा वापर करून या टाक्यांनी भरतकाम केल्सास त्याला भरीवपणा येतो. विशेषतः दोन किनारपट्टयांना जोडण्यासाठी अथवा फ्रॉक किंवा मेजाच्छादन इत्यादींच्या किनारी भरण्यासाठी यांचा उपयोग होतो.

 

(८) परागाचा टाका: या टाक्याचे भरतकाम सुंदर व नाजूक दिसते. विशेषत : पाने, फुले, पक्षी वा निसर्गदृश्ये भरण्याकडे याचा वापर करतात. मिश्र टाका असाही याचा आणखी एक प्रकार आहे.

 

(९) बंगाली टाका: या टाक्याचे भरतकाम फुगीर आणि वेधक दिसते. उभा, तिरका, आडवा व पिळाचा बंगाली टाका असे प्रकार आहेत.

 

(१०) मिश्र टाका: या टाक्याने केलेले भरतकाम खूपच उठून दिसते म्हणून याला सर्व टाक्यांचा ‘राजा’ म्हणतात. फुले, पाने, पक्षी प्राणी, दृश्ये मानवी आकृती इ. या टाक्याने भरण्यात येते. दाट विणीच्या गडद कापडावर फिक्या रंगाच्या टाक्याने किंवा त्याच्या विरूद्ध प्रकाराने भरलेले भरतकाम रंगीत चित्राप्रमाणे दिसते.

 

(११) फुली टाका:या टाक्याचे भरतकाम कापडावर किंतान (कॅनव्हास) लावून करतात. त्यामुळे सर्व प्रकारच्या कापडावर ते होते. फुली टाक्याचा आकृतिबंध लोकरीने वा जाड धाग्यांनी भरला असल्यास त्याला चित्रजवनिकाकाम म्हणतात; तर आकृतिबंधाची पार्श्वभूमी फुली टाक्याने व मूळ आकृतिबंध टिपेच्या टाक्याने भरल्यास त्याला ‘असीझी वर्क’ म्हणतात. याचेही अर्ध, पुर्ण, दुहेरी व फुली टाका असे प्रकार आहेत.

 

(१२) कापकाम: साधेपणा, नाजुकपणा, टिकाऊपणा व वेधकता हे या भरतकामाचे वैशिष्टये आहे. या कलेचे मूळ इटलीत असून याला ‘रोमन कापकाम’ असेही म्हणतात.

पार्श्वभूमीचे कापड आकारात कापून त्या कापलेल्यापार्श्वभूमीमुळे मुख्य आकृतिबंधाला उठाव आणणे हे याचे खास तंत्र आहे. कापकामाचे आकृतीबंध इतर भरतकामांहुन वेगळे असतात. पांढऱ्या पार्श्वभूमीवर पांढऱ्याच धाग्याने वा अन्य अशा एकरंगी, सजातीय वा विविधरंगी धाग्यानींही ते करण्यात येते. या कापकामाचे कातरकाम, व्हेनेशियन, चिनी आणि रेटिसिला कापकाम असे विविध प्रकार असून त्यांच्या पद्घतीही विभिन्न आहेत.

 

(१३)सुशोभित ठिगळकाम व तुकडेजोडकाम (अँप्लिकवर्क व पॅचवर्क): इंग्रजीत ज्याला पॅचवर्क (तुकडेजोडकाम) म्हणतात. ती एक अत्यंत जुनी पण आकर्षक पद्धत आहे.

या पद्धतीत मूळ कापडातील वैगुण्य झाकले जाऊन त्याला उठावदारपणा येतो. या तुकडेजोडकामात कापडाला कापड जोडून एखादी वस्तू तयार करण्यात येते,

तर दुसऱ्या प्रकारच्या सुशोभित ठिगळकामात कापडावर कापड ठेवून भरतकाम करण्यात येते. वेगवेगळ्या कापडाचे व आकारांचे तुकडे कापून व ते एखाद्या विशिष्ट आकृतिबंधावर ठेवून टाक्यांनी भरून केलेले हे सुशोभित ठिगळकाम आकर्षक दिसते.

याचेही एकरंगी, विविधरंगी,फेल्ट, जपानी, चिनी व स्टफ असे अनेक प्रकार आहेत. यात कलात्मकतेला बराच वाव असतो.

 

(१५) छायाकाम: तलम कापडावर टिपेच्या टाक्याने केलेल्या भरतकामास छाया भरतकाम असे म्हणतात. हे काम मलमल, लोन, ऑरगंडी, नायलॉन, जॉर्जेट या कापडांवर गडद रंगांच्या रेशमी धाग्याने करण्यात येते. त्यामुळे छाया चांगली पडुन आकृतिबंध उठावदार दिसतो. बहुधा पांढऱ्यावर पांढरा धागा, रंगीतावर रंगीत धागा अथवा सुसंगत रंगाचा धागा वापरुन ते केले जाते. साडया व इतर अनेक प्रकारच्या कपड्यांसाठी हे वापरतात.

 

(१६) अरीकाम: हे जरीच्या धाग्याने करण्यात येते. हस्तभरतकलेच्या इतर टाक्यांपेक्षा हे सर्वस्वी निराळे आहे. हे तलम व रेशमी कापडावरच करण्यात येते. प्रायः सलग आकृतिबंधच यासाठी घेण्यात येतो.

 

(१७) जरीकाम: हे संपूर्णतः भारतीय पद्धतीचे आहे. या प्रकाराचा उल्लेख पुराणे वा संस्कृत वाड्‌मय यांत आढळते. खरे सोने व रुपे यांपासून काढलेल्या धाग्यांचा वापर करुन हे काम प्राचीन काळी करण्यात येई. विशेषतः राजे, सरदार व श्रीमंत लोकांसाठीच जरी कामाची वस्त्रे पूर्वी निर्मिली जात. अलीकडे नकली जरीधाग्यापासून हे भरतकाम करण्यात येते. याचे झरदोरी व कामदानी हे दोन मुख्य प्रकार मानले जातात. पहिला भरीव व दुसरा विरळ असतो.

 

(१८) यांशिवाय झीग, सलमा, कंकरी, टिकली, गोटा (मोती), खडे, मणी व बादला वापरुनही भरतकाम करण्यात येते. त्या प्रत्येकाचे स्वतःचे आगळेच वैशिष्ट्य असते.

यांत्रिक भरतकला : शिवणयंत्रे प्रचारात आल्यावर व भरतकाम व्यापारी तत्त्वावर करण्याची गरज निर्माण झाल्यानंतर यासाठी यंत्राचा उपयोग करण्यात येऊ लागला. शिवणयंत्राचा आधार घेऊन एकोणिसाव्या शतकाच्या उत्तरार्धापासून त्यातील दात्रीपट्टीवर (फीड डॉग) अर्धचंद्राकृती पाय असलेली तबकडी (एम्ब्रॉयडरी प्लेट) बसून यांत्रिक भरतकामास सुरुवात झाली. अलीकडे बाजारात विविध निर्मात्यांची विविध प्रकारची भरतकामयंत्रे आली आहेत. तसेच भरतकामासाठी खास प्रकारचे शिवणयंत्रही उपलब्ध झाले आहे. त्यास ‘झीगझॅग मशीन’ म्हणतात.

 

धातूपत्राकाम Metallurgy business in Marathi

निरनिराळ्या धातूंच्या किंवा मिश्रधातूंच्या पत्र्याला थंड अवस्थेत हाताने, हातयंत्रांनी किंवा स्वयंचलित यंत्रानी ठोकून वा वाकवून हवा असेल तो आकार देऊन वाहनांचे, भट्ट्यांचे, यंत्रांचे भाग तसेच बरण्या, डबे, पेट्या, चाळण्या, घासलेटचे पंप, नसराळी, पन्हळ्या, बादल्या व भांडी यांसारख्या नेहमीच्या उपयोगी वस्तू तयार करण्याच्या कामास धातुपत्राकाम म्हणतात. टिनमेकर (पन्हळ्या, नळ, नसराळी वगैरे तयार करणारा कारागीर) पोलादी काळ्या पत्र्यावर तसेच कथिलाचा किंवा जस्ताचा मुलामा दिलेल्या पत्र्यावर हाताने वा हातयंत्राच्या साहाय्याने काम करतो. तांबट तांब्या-पितळेच्या पत्र्यांवर हाताने ठोकून ठोकून त्याला आकार देण्याचे काम करतो. सोन्याच्या व चांदीच्या पत्र्यापासून दागिने आणि इतर शोभादायक वस्तू तयार करण्याचे काम सोनार करतो. धातूचे पत्रे तयार करणारे कारखानदार काही ठराविक लांबीरुंदीचे पत्रे तयार करतात. त्याची जाडी गेजमध्ये दिलेली असते.

जाड पत्र्यांना थंड अवस्थेत हवा तो आकार देण्याचे काम यांत्रिक अथवा द्रवीय दाबयंत्रानी मुद्रासंच वापरून कारखान्यांतून प्रचंड प्रमाणवर केले जाते व अशा कामाला धातुपत्रारूपण असे म्हणतात.

 

कथिलाच्छादित पत्रा

(टिन पत्रा). कार्बनाचे प्रमाण ०·२५ टक्क्यापेक्षा कमी असलेल्या कार्बन पोलादापासून लाटून प्रथम ०·२५ मिमी. जाडीचा पत्रा तयार करतात. नंतर असा पत्रा एक तर कथिलाच्या सु. ३१५° से. तापमान असलेल्या रसात बुडवून त्यावर कथिलाचे पूट चढवितात अथवा विद्युत् विलेपन पद्धतीने अशा पोलादी पत्र्याला कथिलाचा मुलामा देतात. दोन्ही पद्धतीने पोलादी पत्र्यावर कथिलाचा पातळ थर बसल्याने पाण्याने असा पत्रा गंजत नाही व दिसावयाला चांदीसारखा चकचकीत दिसतो. या पत्र्यापासून केलेल्या डब्यांतून खाद्यपदार्थ ठेवल्यास ते खराब होत नाहीत .

 

टर्न पत्रा

कार्बनाचे प्रमाण कमी असलेला पोलादी पत्रा जेव्हा शिसे व कथिल यांच्या मिश्रधातूच्या रसात बुडवून त्यावर पूट देतात तेव्हा त्यास टर्न पत्रा असे म्हणतात. हा पत्रा टिन पत्र्याइतका चकचकीत दिसत नाही; पण तो लवकर गंजत नाही. टर्न पत्रा छपरांसाठी तसेच मोटारगाड्या व ट्रॅक्टर यांच्या इंधन टाक्या, तेलाच्या काहिली, गॅस्केटे, वॉशर, स्टोव्हच्या टाक्या, पोलादी फर्निचर, पन्हाळ्या, रेडिओ व दूरचित्रवाणी यांसाठी वापरतात. रंग, तेले व ग्रिजे भरण्यासाठी या पत्र्याचे डबे तयार करतात.

 

काळा पत्रा

कार्बनाचे प्रमाण ०·२५ टक्क्यापर्यंत असलेल्या पोलादापासून गरम अवस्थेत लाटून हे पत्रे करतात. या पद्धतीत पत्र्याच्या पृष्ठभागावर जळ धरते व त्यामुळे ते काळे दिसतात. काळा पत्रा स्वस्त असल्याने सामान्य कामासाठी त्याचा वापर करतात.

 

जस्तलेपित पत्रा

टिन पत्र्याप्रमाणे हा तयार करतात. मात्र पोलादाचा काळा पत्रा सल्फ्यूरिक अम्लात बुडवून स्वच्छ केल्यावर जस्ताच्या रसात बुचकळून काढतात. त्यामुळे त्याच्या पृष्ठभागावर जस्ताचा पातळ थर (पूट) बसतो. असा पत्रा पाण्याने गंजत नाही.

याशिवाय ॲल्युमिनियम, तांबे, पितळ, जस्त व निष्कलंक (स्टेनलेस) पोलाद या धातु-मिश्रधातूंच्या पत्र्यांपासूनही अनेक यंत्रभाग, वस्तू अगर भांडी तयार करतात.

 

पत्र्यांची जाडी

बाजारात उपलब्ध असलेल्या धातूच्या पत्र्यांची जाडी गेज क्रमांकामध्ये दिलेली असते. बाजारात मिळणारे लोखंड व पोलादाचे पत्रे बर्मिंगहॅम (इंग्लिश) गेज किंवा ब्रिटिश शीट स्टँडर्ड गेज आणि यू. एस. ए. (अमेरिकन) स्टँडर्ड शीट अँड प्लेट गेज या सामान्य गेज क्रमांकात असतात. बर्मिंगहम गेज क्र. १ ची जाडी ८·९७ मिमी. असून क्र. ४० ची जाडी ०·१० मिमी. असते, तर यू. एस. ए. गेज क्र. १ ची जाडी ७·१४ मिमी. असून क्र. ४० ची जाडी ०·१३९ मिमी. असते. थंड अवस्थेत जसजशी लाटून पत्र्याची जाडी कमीकमी होत जाते तसतसा तो पत्रा कठीण बनत जातो. पत्र्याची कठिनता पाव, अर्धा, पाऊण, पूर्ण कठीण व काचकठीण अशा संज्ञानी दर्शविली जाते.

हत्यारे व साधने

पत्रा ठोकून किंवा वाकवून निरनिराळे आकार तयार करण्यासाठी निरनिराळ्या प्रकारच्या ओतीव बिडाच्या किंवा पोलादाच्या ऐरणी व घडीव पोलादाच्या हातोड्या व लाकडाचे मोगरे वापरावे लागतात. ऐरणींचा उपयोग पत्र्याला लाग (आधार) म्हणून व आकार देण्यासाठी संरूपक म्हणून होतो. पातळ पत्रे ठोकावयास लाकडी मोगरे वापरतात, तर जाड पत्र्यांसाठी तीन किग्रॅ. वजनापर्यंतच्या पोलादी हातोड्या वापरतात. काही वेळा कामाच्या आकाराला अनुरूप अशा खास ऐरणी तयार करतात. या ऐरणींना चौरस निमुळती बैठक असून ती लाकडी टेबलावर बसविलेल्या बिडाच्या ओतीव पोकळ ठोकळ्यात बसती करतात. पत्रा निरनिराळ्या आकारांत कातरण्यासाठी निरनिराळ्या प्रकारच्या कातऱ्या वापराव्या लागतात. या कातऱ्या कठीण कार्बन पोलादाच्या व घडीव पद्धतीने तयार केलेल्या असतात. तसेच पत्र्यांचे जोड पक्के करण्यासाठी निरनिराळे रिव्हेटिंग व खाचण हत्यार (पंच) वापरतात. हे पोलादाचे घडीव पद्धतीने तयार केलेले असतात. खाचण ऐरणीचा उपयोग पत्र्यात खाचा पाडण्यासाठी व नळ्या तयार करण्याकरिता होतो. शिंगी ऐरण निमुळता आकार देण्यासाठी वापरतात. रिव्हेटिंग हातोडी जोडाचे रिव्हेटिंग करते. खळगी कामाची हातोडी पत्र्याला खळगा काढण्यासाठी विशेषतः तांबट वापरतात. अर्धचंद्र लाग पत्र्यांच्या वर्तुळाकार तुकड्यांच्या कडा वाकविण्यासाठी उपयोगात आणतात. लाकडी मोगरे लहान मोठे, बाभळीच्या अथवा अन्य चिवट लाकडाचे असून पातळ पत्र्यावर हलके ठोके मारून हवा तो आकार देण्यासाठी वापरतात. खाचण पंच पत्र्यांचे जोडसांधे चपटे करून घट्ट बसविण्यासाठी वापरतात. सरळ धारेच्या कातरीने पत्रा सरळ रेषेत कापतात तसेच खोबणीही कातरतात.

 

हातयंत्रे

श्रम कमी करण्यासाठी तसेच काम सफाईदार व्हावे या हेतूने हाताने चालविण्याची निरनिराळ्या प्रकारची हातयंत्रे निरनिराळ्या कामांसाठी पत्राकारागीर वापरतो. या यंत्रांनी कामही जलद होते. या यंत्रांच्या बैठकी, सांगाडे व दंतचक्रे हे भाग बिडाचे ओतीव असून इतर लहानसहान भाग कार्बन-पोलादाचे असतात. हातदांड्यांना लाकडी मुठी बसविलेल्या असतात. पत्र्याच्या कडा काटकोनात कातरण्यासाठी आणि पत्र्याच्या पट्ट्या सरळ कातरण्यासाठी पायाने चालविण्याचे सरळ धारपात्याचे यंत्र वापरतात. पत्र्यांच्या जोडासाठी सरळ कडा दुमडण्याकरिता घडीयंत्र लागते. पत्रा वर्तुळाकार कातरण्यासाठी वर्तुळाकार धारपाती बसविलेले वर्तुळी कातरयंत्र वापरतात. पत्रे गोलाकार वाकविण्यासाठी लाटण यंत्र वापरावे लागते. या यंत्रात तीन लाटी असून त्यांतील दोन लाटी दंतचक्रानी जोडून हाताने फिरविता येतात. तिसरी लाट हव्या त्या ठिकाणी सरकवून पत्र्याच्या जाडीनुरूप जसा बाक हवा असेल त्याप्रमाणे पक्की करता येते. खाचण यंत्राने जोड चपटा करून घट्ट बसता करतात. गोट यंत्राने पत्र्याला घळी पाडून गोट काढता येतो. त्यासाठी हव्या त्या वर्तुळाकार पोलादी चकत्यांची जोडी यंत्रात बसविता येते. तसेच वर्तुळाकार पत्र्यांच्या तुकड्यांच्या कडा वळविण्याकरिता व दंडगोल डब्यांचे तळजोड दाबून पक्के करण्यासाठी निरनिराळी हातयंत्रे वापरतात. पत्र्यांना चुणी पाडण्यासाठी व तार भरण्यासाठीसुद्धा यंत्रे असतात. वरीलपैकी काही यंत्रे आ. २ मध्ये दाखाविली आहेत.

जोड

पत्र्यापासून निनिराळे भाग किंवा वस्तू बनविताना, दोन पत्र्यांचे तुकडे जोडताना किंवा पत्र्याच्या कडा एकमेकींस जोडताना ते जोड किंवा सांधे प्रथम तयार करावे लागतात व त्यांचे प्रकार अनेक आहेत. असे जोड नंतर पक्के बंद करण्यासाठी ⇨ झाळकाम व डाखकाम करतात. काही जोड रिव्हेटिंग करून मजबूत बनवितात.

हातपद्धती

पत्र्यापासून जी वस्तू किंवा भाग तयार करावयाचा असतो, त्यासाठी लागणारे पत्र्याचे तुकडे हव्या त्या मापाचे आणि आकाराचे प्रथम कातरून घ्यावे लागतात. त्यासाठी अशा वस्तूच्या किंवा भागाच्या रेखाचित्रावरून विस्तारचित्र तयार करून घ्यावे लागते. विस्तारचित्राच्या आकाराचा तुकडा कातरीने कातरून घेतल्यावर त्याला हवा तो आकार योग्य त्या साधनाने – हातयंत्राने किंवा हत्याराने – देऊन सांधे जोडून झाळकाम किंवा डाखकामाने पक्के बंद करतात. अशा तऱ्हेने हव्या त्या आकाराची वस्तू तयार होते.

खळगीकरण पद्धतीत जाड पत्रा रेतीने भरलेल्या पोत्यावर ठेवून किंवा लाकडात केलेल्या खळग्यावर टेकवून अथवा ओतीव पोलादाच्या जाड कड्यावर ठेवून खळगी हातोडीने ठोकून ठोकून खोलगट आकार देतात. कढया, पराती, पातेली, हंडे, ताम्हणे, वाडगे वगैरेंसारख्या वस्तू किंवा भांडी मृदू पोलाद, तांबे, पितळ, चांदी वगैरे धातूंच्या जाड पत्र्यापासून तांबट किंवा चांदीकाम करणारे कारागीर तयार करतात. हे काम फार कष्टाचे असते व हवा तो आकार संपूर्ण तयार होईपर्यंत मधूनमधून अनुशीतन प्रक्रियेने (प्रथम तापवून आणि नंतर हळूहळू थंड करून) असे पत्रे मऊ करून घ्यावे लागतात. कारण त्यांतील तंतू ठोकून ठोकून कठीण बनतात. तसेच

हातोडीचे घाव अचूक व हव्या त्या जोराने सतत बसणे हे महत्त्वाचे असल्याने कारागीर कुशल असावा लागतो. असे पत्रे थंड अवस्थेत ठोकून सपाट करणे किंवा त्यांच्या काही भागावर पोट (उठाव) काढणे, त्यांना पडलेले पोचे काढणे, पोक आलेले पत्रे सरळ करणे, पत्र्यामध्ये घळी पाडून किंवा काही भागाला उठाव आणून त्यांची मजबुती वाढविणे व गुळगुळीत पृष्ठभागाच्या ऐरणीवर धरून गुळगळीत चपट्या तोंडाच्या हातोडीने हलके हलके ठोकून पत्र्याचा पृष्ठभाग घट्ट आणि चकचकीत करणे अशा पद्धतीची अनेक कामे पत्राकारागिरास करावी लागतात.

तांबे व चांदी अशा मऊ धातूंपासून थंड अवस्थेत वाडगे, गडवे, पेले यांसारखी भांडी आणि अ‍ॅल्युमिनियमापासून बरण्या, कासंड्या, परावर्तक वगैरे वस्तू परिवलन पद्धतीने लेथ, लाकडाचे संरूपक आणि बोथट गुळगुळीत टोकाच्या पोलादी अथवा कठीण लाकडी हत्यारांच्या साहाय्याने तयार करतात. याकरिता पत्राकारागिरास हाताने संरूपकावर अशा हत्यारांनी पत्र्यावर दाब देऊन व त्यास हवे ते वळण देऊन वस्तू तयार कराव्या लागतात. मोठ्या संख्येने धातुपत्रारूपण पद्धतींनी अनेक प्रकारच्या दाबयंत्रांच्या साहाय्याने करतात.

कृपया : जर तुम्हाला Business ideas in Marathi, लहान व्यवसाय कल्पना ( vyavsay konta karu ) Small Business Ideas In Marathi, ऑनलाइन व्यवसाय कल्पना, हा लेख आवडल्यास जरूर share आणि कंमेंट करा.

Related article

Leave a Comment